Xo‘jalik yuritishning bozor mexanizmini afzalliklari va kamchiliklari

9-VARIANT

1. 
   Xo‘jalik yuritishning bozor mexanizmini afzalliklari va kamchiliklari
   
2. 
   Qisqa muddatli davrda ishlab chiqarish xarajatlari
   
3. 
   Oligopoliya va firmalar tomonidan qaror qabul qilish
   
4. 
   Ishlab chiqarish texnologiyasi
   
5. 
   Qisqa muddatli davrda firmalar tomonidan qaror qabul qilish
   

1. Rivojlangan bozor munosabatlari sharoitida iste'molchining ustuvorligi mavjud. Foyda yo'nalishi va zararlardan qo'rqish xo'jalik yurituvchi sub'ektlar va resurslarni etkazib beruvchilarni o'z faoliyatida iste'molchilar talablariga yo'naltirishga majbur qiladi.

Bozorni boshqarish tizimi o'z mexanizmi orqali quyidagilarni ta'minlaydi:
1. Eng kam xarajatlarga erishishga imkon beradigan eng samarali texnologiyadan foydalanish.
2. Resurs etkazib beruvchilar va tadbirkorlarni talabdagi o'zgarishlar to'g'risida xabardor qilish va shu bilan resurslarni taqsimlashda tuzatish amalga oshiriladi.
3. Shaxsiy va jamoat manfaatlarining kombinatsiyasi. Raqobat orqali "ko'rinmas qo'l" cheklangan resurslardan samarali foydalanishga qiziqishni rag'batlantirish uchun korxonalar va resurslarni etkazib beruvchilarning xudbin motivlariga ta'sir qiladi.
Bozorning ijobiy funktsiyalari uni printsipial jihatdan juda samarali tizimga aylantiradi. Biroq, bu bozor munosabatlari mutlaqo mukammal va hamma narsada jamiyatning progressiv rivojlanishini ta'minlaydi degani emas. Iqtisodiy agentlarni ajratish, ularning manfaatlarining to'liq mos kelmasligi va ko'pincha ularning qarama-qarshiligi muqarrar ravishda jamiyat mavjudligi va rivojlanishining barcha muhim bosqichlariga ta'sir ko'rsatadigan ko'plab qarama-qarshiliklarning paydo bo'lishiga va kuchayishiga olib keladi. Bozor iqtisodiyotining o'ziga xos kamchiliklari (kamchiliklari) mavjud.
Birinchidan, bozor tizimining ishlashi iqtisodiy regulyatorlarning o'z-o'zidan ta'siriga asoslangan. Bu iqtisodiyotning beqarorligini keltirib chiqaradi, muqarrar ravishda yuzaga keladigan nomutanosibliklar darhol bartaraf etilmaydi. Muvozanatni tiklash ba'zan inqirozlar va boshqa chuqur zarbalar orqali amalga oshiriladi.
Ikkinchidan, bozor muhiti nazoratsiz bo'lsa, monopollashtirilgan tuzilmalar muqarrar ravishda paydo bo'lib, uning barcha ijobiy funktsiyalari bilan raqobat erkinligini cheklaydi va bozor sub'ektlarining cheklangan doirasi uchun asossiz imtiyozlarni yaratadi.
Uchinchidan, bozorning o'z-o'zidan ishlaydigan mexanizmi iqtisodiyotni ko'plab ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga moslashtirmaydi, ichki biznes bilan bevosita bog'liq bo'lmagan jamiyat ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan mablag'larni shakllantirishga hissa qo'shmaydi. Birinchidan, bu ijtimoiy transfertlarni (pensiya, stipendiya, nafaqa) shakllantirish, sog'liqni saqlash, ta'lim, fan, san'at, madaniyat, sport va boshqa ko'plab ijtimoiy yo'naltirilgan sohalarni qo'llab-quvvatlash.
To'rtinchidan, bozor mehnatga layoqatli aholining barqaror bandligini va kafolatlangan mehnat daromadini ta'minlamaydi. Har bir inson jamiyatdagi o'z o'rni haqida mustaqil ravishda g'amxo'rlik qilishga majbur bo'ladi, bu muqarrar ravishda ijtimoiy tabaqalanishga olib keladi, ya'ni.boy va kambag'allarga bo'linish, ijtimoiy keskinlikni kuchaytiradi. Bozor munosabatlari spekulyatsiya, korruptsiya, reketchilik, giyohvand moddalar savdosi va boshqa ijtimoiy bo'lmagan hodisalarni keltirib chiqaradigan o'z-o'ziga xizmat qiladigan manfaatlarning namoyon bo'lishi uchun qulay sharoit yaratadi.
Bozorning ushbu salbiy xususiyatlarining barchasi o'tish davri iqtisodiyotida namoyon bo'ladi, bu O’zbekiston tajribasini tasdiqlaydi.

2. Qisqa muddatli davr – bu korxonaning faqat o’zgaruvchi xarajatlari miqdorini o’zgartirish uchun taqozo etiladigan davrdir.

Misol uchun, korxona mahsulotiga talab kеskin oshdi, dеb faraz qilaylik. Taklifning muayyan hajmida talabning oshishi narxning ham ko’tarilishiga va, binobarin, korxona foydasining ko’payishiga olib kеladi. O’z o’rnida, ishlab chiqarish hajmini oshirish orqali korxona foyda massasini yanada oshirish imkoniga ega. Buning uchun u eng avvalo qisqa muddatli davrdagi ishlab chiqarish xarajatlarini amalga oshiradi. Bunday xarajatlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
1) jonli mеhnat xarajatlarini oshirish, ya’ni qo’shimcha ishchi kuchini yollash va ulardan foydalanish;
2) xomashyo, matеrial, elеktr enеrgiyasi va boshqa xarajatlar miqdorini ko’paytirish;
3) nisbatan arzon va ishlab chiqarishga osonlik bilan joriy etish mumkin bo’lgan mеhnat vositalari miqdorini ko’paytirish va h.k.
Bundan ko’rinadiki, korxona ishlab chiqarish hajmini o’stirish uchun qisqa davrda faqat o’zining o’zgaruvchi xarajatlari miqdorini o’zgartirishi mumkin bo’lib, ular qisqa muddatli xarajatlar hisoblanadi. Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish bino va inshootlari maydoni, mashina va uskunalar miqdori) doimiy bo’lib qoladi, hamda bu davr faqat ulardan foydalanish darajasini o’zgartirish uchun yetarli bo’lishi mumkin.
3. Kompaniyalar tomonidan qaror qabul qilish jarayoni iste'molchilarning qaror qabul qilishini tavsiflovchi jarayonlar kabi murakkabdir.
Biznes mikroiqtisodiy ma'lumotlarga tayanadi, shu asosda u ko'plab muhim tanlovlarni amalga oshiradi. Ushbu saylovlarning har qanday natijasi ularning biznesidagi muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlikni anglatishi mumkin. Shuning uchun biznes foydalanadigan ma'lumotlarning ishonchliligi va qiymati juda muhimdir.
Olingan ma'lumotlar bilan biznesning nima qilishi egalari va yuqori menejment tomonidan belgilanadi. Ularning qarorlariga quyidagi omillar ta'sir qilishi mumkin:
Elementar mantiq
Raqobat
Iqtisodiyotning holati
Boshqa ko'plab o'zgaruvchilar va noma'lum omillar
Oligopoliyada har qanday kompaniyaning faoliyati raqobatchilarning majburiy javob reaksiyasini keltirib chiqaradi. Bu oligopoliyaning asosiy xususiyati bo'lib, u raqobatning barcha sohalariga taalluqlidir: narx, sotish hajmi, bozor ulushi, investitsiya va innovatsion faoliyat, sotishni rag'batlantirish va boshqalar. 
Agar firmalardan biri o'z narxlarini bir tomonlama ravishda mavjud narx darajasidan pastga tushirsa, keyin uning raqobatchilari, ehtimol, o'z mijozlarini yo'qotmaslik va ularning hisobidan kompaniyaning mustahkamlanishiga yo'l qo'ymaslik uchun o’zlarining narxlarini tushirishlari zarur bo’ladi. Agar kompaniya o'z narxlarini me’yor darajasidan yuqori darajaga ko'tarsa, unda, ehtimol, raqobatchilar narxlarni ko’tarmaydi, chunki bu holda ular o'zlarining bozor ulushlarini kompaniya xaridorlarining bir qismi hisobiga kengaytirish imkoniyatiga ega bo'ladilar.

4. Ishlab chiqarish texnologiyasi-bu mahsulotni ishlab chiqarish bo'yicha operatsiyalarning kombinatsiyasi va ketma-ketligi, kerakli uskunalarni tanlash. Ishlab chiqarish printsipi - ishlab chiqarish, mahsulotning qaysi qismlari yon tomonga buyurtma qilinadi, qaysi operatsiyalar mustaqil ravishda amalga oshiriladi, degan masalalar aniqlanadi.

Ushbu ishlar quyidagilar uchun kerak:

• 
  Ishlab chiqarish texnologiyasini ishlab chiqish, uni optimallashtirish.
  
• 
  Ishlab chiqarishni rejalashtirish-nima va qaerda ishlab chiqarilishi, xodimlar soni, talab qilinadigan maydon.
  
• 
  Ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash, mahsulot tannarxini aniqlash.
  

To'g'ri tanlangan texnologiya mahsulotni ishlab chiqarish xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishi, ishlab chiqarishni soddalashtirishi mumkin, bu mahsulot narxiga ham, uni sotishdan tushgan daromadga ham ijobiy ta'sir qiladi.
Ushbu ishlar quyidagilarga imkon beradi:

• 
  Ishlab chiqarish texnologiyasini ishlab chiqish, zarur texnologik hujjatlarni chiqarish.
  
• 
  Kelajakdagi ishlab chiqarishni ko'rish, buning uchun nima kerakligini, qanday tashkil etilishini tushunish.
  
• 
  Ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash.
  
• 
  Mahsulotning narxini va yakuniy narxini hisoblash.
  

5. Qisqa muddatda firma har doim ham ishlab chiqarishni to'xtata olmaydi, hatto zarar ko'radi. Agar narx o'rtacha o'zgaruvchan xarajatlarning minimal darajasidan yuqori bo'lsa, unda kompaniya ishlashni davom ettirishni afzal ko'radi, chunki bu holda u korxonani tugatish paytida uning zarariga aylanadigan belgilangan xarajatlarning bir qismini qoplaydi. Agar mahsulot narxi o'rtacha o'zgaruvchan xarajatlarning minimal darajasidan pastga tushsa, kompaniya qisqa muddatda ishlab chiqarishni to'xtatishga qaror qiladi.