Yagona, bitta va „poleo

Monopoliya atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan (yaʼni, yunoncha „monoc“ — yagona, bitta va „poleo“ — sotaman) tarkib topsada, uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi. Monopoliyani quyidagicha taʼriflash oʻrinli: monopoliya — monopol yuqori narxlarni oʻrnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalarning birlashmalari.

Monopoliya (yun. mono — tanho, poleo — sotaman) — iqtisodiyotning bir sohasida tanho hukmronlik; bozorni tashkil etish shakli. Bunday bozorlarda yagona sotuvchi oʻz tovari bilan fa-oliyat koʻrsatadi, boshqa tarmoqlarda bunday tovarning oʻrinbosari boʻlmaydi. M. ishlab chiqarish vositalari, ish kuchi va yaratilgan mahsulotlar asosiy qismining ozchilik korxonalar, sohibkor shaxslar yoki davlat qoʻlida toʻplanishi natijasida paydo boʻladi. M. koʻrinishlari qadimdan mavjud. Noyob mahsulot yetishtiriladigan yerlar, konlar, suv havzalari, oʻrmonlar va boshqa tabiiy manbalar ozchilik qoʻlida toʻplanib, egalariga monopol mavqe bergan, ular maʼlum mahsulotni bozorgatanho yetkazib beruvchilarga aylanib, u yerda hukmron boʻlganlar. M. oʻz tabiatiga koʻra ishlab chiqarish da turgʻunlik paydo qiladi, chunki monopol mavqega tayanib, sarflarni kamaytirmay foyda koʻrish, raqobatning yoʻqligi yoki zaifligidan foydalanib bozorga oʻz izmini oʻtkazish mumkin. M. bozor munosabatlarini cheklaydi, shu sababli hatto bozor iqtisodiyoti hukmron davlatlar mono-poliyaga qarshi choratadbirlarni koʻradilar. M.ning asosiy shakllari — kartel, sindikat, trest, konsernlar hisoblanadi.

Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning toʻplanishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning toʻplanishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda toʻplanishini namoyon etadi

Monopoliya nima?

Monopoliya shunday turdagi bozor tuzilishiga ega, unda faqat bitta firma mavjud. Ushbu firma mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarish va sotishda mutlaq kuchga ega. Monopoliya bozorida taklif etilayotgan mahsulotlarning o'rnini bosuvchisi yo'q.

Monopoliya ko'pincha kommunal sohalarda uchraydi.

Shuningdek, monopoliya bozorining turli belgilarining birgalikdagi ta'siri bozor ishtirokchisining yagona narx belgilovchi bo'lishini ta'minlaydi. Xaridorlar narxlarga ta'sir qila olmaydi. Narx firma tomonidan mahsulotga bo'lgan talabning egiluvchanligi, mahsulotga bo'lgan talab va foydani maksimal darajada oshirishni hisobga olgan holda belgilanadi.

Monopoliyaga misol

Monopol raqobat misolini davlat sektorida topish mumkin. Hukumat to'g'onlar, temir yo'llar va boshqalar kabi infratuzilmalarga monopoliyaga ega.

Bu tarmoqlar monopol bozor hisoblanadi, chunki raqobat mavjud emas, chunki hukumat yagona sub'ekt hisoblanadi. Bunday bozordagi xizmatlar va mahsulotlarning xususiyatlari hukumat tomonidan belgilanadi.

Monopolistik raqobat nima?
Monopolistik raqobat - bu bozorda mavjud bo'lgan bir nechta sotuvchilar tomonidan taklif qilinadigan tabaqalashtirilgan mahsulotlarni o'z ichiga olgan bozor muhiti. Mahsulotni farqlash qadoqlash, tovar nomi, tovar belgisi va boshqalar orqali amalga oshiriladi.

Monopolistik raqobat ishlab chiqarish sanoatida yaqqol namoyon bo'ladi.

Differensiyalangan mahsulotlar va bir nechta sotuvchilar kabi monopolistik raqobatning xususiyatlari mahsulot yoki xizmatlar narxiga ta'sir qiladi. Monopolistik bozordagi iste'molchilar narxlar nisbatan pastroq bo'lganda ko'proq mahsulot sotib oladilar. Firmalar mahsulot narxini marjinal xarajat va daromadni, shuningdek foydani maksimallashtirishni hisobga olgan holda belgilaydilar.
Monopolistik raqobatga misol
Monopolistik raqobatni teledasturlarda ko'rish mumkin. Globallashuvning paydo bo'lishi bilan iste'molchilar turli xil shoularda tanlash uchun ko'proq tanlovga ega. Dunyo bo'ylab taklif qilinadigan teledasturlar ham xilma-xildir. Biroq, bu ko'rsatuvlarni translyatsiya qiladigan bir nechta kompaniyalar bor.

Monopoliya va monopolistik raqobat o'rtasidagi asosiy farqlar quyida muhokama qilindi.

Monopoliyaga qarshi monopolistik raqobat‌
Parametirlar Monopoliya Monopolistik
raqobat

1	Kontseptsiya	Monopoliya bozori bitta sotuvchi va iste'molchilardan tashqari hech qanday sub'ektni o'z ichiga olmaydi. Muayyan mahsulot yoki xizmat bozori birinchi navbatda firma tomonidan yaratiladi	Muayyan mahsulot bozorda bir nechta sub'ektlar tomonidan taklif etiladi. Bozor ishtirokchilari soni kamroq va bu sub'ektlar o'rtasida raqobat mavjud.
2	O’yinchi	Monopoliya-bu yagona o’yinchi bozori ­­	Monopolistik raqobat kam sonli o’yinchilarning bozorida uchraydi. Bir nechta obe’ktlar bo’lishi shart.
3	Musobaqa	Monopoliya bozorida sotuvchi hech qanday raqobatni boshdan kichirmaydi	Monopolistik bozorda kam sonly ishtirokchilar mavjud.Ushbu bozorda ushbu o’yinchilar o’rtasida minimal raqobat mavjud
4	Talab va taklif	Monopoliya bozorida talab va taklif butunlay firma tomonidan sozlanadi. Buning o'sha sotuvchi foydasiga qiyshayganligi ehtimoli katta.	Bozor ishtirokchilari o'rtasidagi raqobat tufayli firmalar talab va taklif ustidan nazorat o'rnatmaydi.
5	Kirish va chiqish	Ushbu bozorning tabiatini hisobga olgan holda, kirish ham, chiqish ham qiyin.	Monopolistik bozorda raqobat tufayli kirish va chiqish nisbatan osonroq.
6	Mahsulot narxi	Monopoliya bozorida yagona ishtirokchining mavjudligi xaridorlarni mahsulot narxini nazorat qila olmaydi. Sotuvchi tomonidan ko'rsatilgan narx xaridorlar tomonidan qabul qilinishi kerak.	Bozorda bir nechta sub'ektlar mavjudligi sababli, xaridorlar mahsulot yoki xizmatni raqobatbardosh narxda sotib olish imkoniyatiga ega. Bu omil firmalar o'z mahsuloti yoki xizmatlariga narx belgilashda qatnashganda hisobga olinadi. Demak, variantlar mavjudligi tufayli xaridorlar narxga ta'sir qilishi mumkin.
7	Mahsulotni xilma-xilligi	Bozorda bir nechta sub'ektlar mavjudligi sababli, xaridorlar mahsulot yoki xizmatni raqobatbardosh narxda sotib olish imkoniyatiga ega. Bu omil firmalar o'z mahsuloti yoki xizmatlariga narx belgilashda qatnashganda hisobga olinadi. Demak, variantlar mavjudligi tufayli xaridorlar narxga ta'sir qilishi mumkin.	Xaridorlarning talabi odatda bozor ishtirokchilarini taklif etilayotgan mahsulotning turli navlarini chiqarishga olib keladi. Bu, shuningdek, raqobatchilardan ajralib turadigan omil bo'lishi mumkin
8	Mahsulotni bashorat qilish qobilyati	Monopoliya bozorida faqat bitta sotuvchining mavjudligi tufayli mahsulotning taxminiyligi yuqori.	Monopolistik bozorda o'yinchilarning ko'pligi mahsulotning taxminiyligini past qiladi.

Shuni tushunish mumkinki, monopoliya bozorida sotuvchi har xil mijozlar to'plamiga har xil narxlarni belgilash huquqiga ega. Bu narx diskriminatsiyasi sifatida tanilgan. Biroq, monopolistik raqobatda narxsiz raqobat mavjud. Ushbu bozordagi sotuvchilar o'z mijozlari uchun narxlarni kamsitish siyosatini qabul qila olmaydi.

Monopoliyaning ijobiy va salbiy jihatlari.

Har bir narsaning bir yaxshi bir yomon tomoni bo’lganidek, monopoliyaning ham bir qancha ijobiy va salbiy tomonlari bor. Monopoliyaning asosiy ijobiy va salbiy tomonlarini ko’rib chiqamiz.

Uning ijobiy tomoni asosan, quyidagi ikki jihat orqali namoyon bo'ladi.