Юракнинг тузилиши ва иши

Қон томирлари. Катта ва кичик қон айланиш доиралари.
Қон томирлари уч хил бўлади: артерия, вена (кўктомир) ва капилляр (қилтомир)лар.
Артерия ва веналар йирик, ўртача ва майда бўлади. Майда артерия ва веналар артериола ва венулалар деб аталади. Артериялар деворлари уч қаватдан иборат. Ички қават бириктирувчи тўқимадан ҳосил бўлиб, томир ичига қараб турган томони бир қават эндотелий ҳужайралари билан қопланган. Ўрта қават силлиқ мушак тўқимасидан вужудга келади. Мушак қават устида бириктирувчи тўқимадан тузилган парда-адвентиция жойлашган. Веналар девори уч қават пардадан иборат бўлса ҳам, артерия деворига нисбатан юпқа, мушак толалари яхши ривожланмаган бўлади. Вена томирларининг ички пардасидан ярим ойсимон клапанлар ҳосил бўлади. Бу клапанлар йирик веналарда учрайди ва қоннинг юракка қараб ҳаракат қилишига ёрдам беради. Капиллярлар девори фақат бир қават эндотелий ҳужайраларидан тузилган. Шунинг учун жуда юпқа бўлади. Бу қон билан келган озиқ моддаларни ва кислородни тўқималарга, тўқималардаги карбонат ангидрид ва моддалар алмашинувининг маҳсулотларини қонга ўтишига ёрдам беради.
Артериялар, веналар ва капиллярлар организмда катта ва кичик қон айланиш доираларини ҳосил қилади. Катта қон айланиш доираси юракнинг чап қоринчасидан бошланиб, ўнг бўлмада тамом бўлади. Кичик қон айланиш доираси эса ўнг қоринчадан бошланиб, чап бўлмада тугайди.
Катта ёшли одамларга қараганда чақалоқларда қон деярли икки баробар тезроқ айланиб туради. Қон катта ёшли одамда 22 сонияда, 3 ёшли болада 15 сонияда, чақалоқларда 12 сонияда тўлиқ бир марта айланиб чиқади.
Артериялардаги босим ва томир уриши (пульс).Унинг нормал ва патологик ҳолатда аҳамияти.
Артерияларга қон фақат юрак систоласи вақтида чиқади. Шунга қарамасдан томирларда қон узлуксиз бир текис оқади. Бунга сабаб артерия деворининг эластиклигидир. Қоринчадан чиққан қоннинг бир қисми аорта деворини кенгайтиради. Юракнинг умумий дам олиш вақтида аорта девори сиқилади ва қон ҳаракати давом этади. Аортанинг бирин-кетин кенгайиб туриши тўлқин ҳолатида ҳамма артерияларга тарқалади. Бутўлқин пульс тўлқини ёки пульс дейилади. Пульсни чакка ва уйқу артерияси, билак артерияси, сон артерияси ва оёқ панжаси артерияларидан аниқлаш мумкин. Катта одамларда пульс бир дақиқада 70-75 марта уради.
Болаларда катталарга нисбатан пульс тезроқ, артериал босими пастроқ бўлади.
Қон босими асосан юракнинг итариш кучидан ва томирлар девоининг қон оқишига кўрсатадиган қаршилигидан ҳосил бўлади. Шунинг учун юракка яқин бўлган артерияларда қон босими юқори бўлади. Томир юракдан узоқлашган сари босим пасаяди. Масалан, аортада қон босими 130-140мм, йирик артерияларда 120-130мм, майда артерияларда 60-70мм, капиллярларда 20-40мм, майда веналарда 10-20мм симоб устунига тенг бўлади. Қон босим юракнинг иш фазаларига қараб ўзгариб туради. Қоринчалар систоласи вақтида аортага қон отилиб чиқади. Шу сабабли бу вақтда қон босими юқори даражага етади. Бундай босим максимал ёки систолик босим дейилади. Юрак диастоласи вақтида қон босим пасаяди. Бу минимал ёки диастолик босим дейилади. Қон босими тонометр асбоби ёрдамида елка артериясида аниқланади.
Максимал босим 16-50 ёшгача одамларда ўрта ҳисоб билан 110-125 мм, минимал босим эса 60-85 мм бўлади. Қон босими турли шароитда ўзгариб туради. Қон босимининг 150 мм дан ошиб, ҳамиша шу даражада туриши гипертония касаллиги дейилади. Қон босимининг 75-80мм гача пасайиб, муттасил шу даражада туриши гипотония деб аталади.