Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti chet tillar fakulteti ingliz tili va adabiyoti kafedrasi

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA TA'LIM VAZIRLIGI
ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR NOMIDAGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI

CHET TILLAR FAKULTETI

INGLIZ TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI

BIBIMUXLISA G'ULOMOVA (204-guruh)

Mavzu: Mavzuga doir adabiyotlardan iqtibos olish va ularga munosabat bildirish
5111400- ingliz tili va adabiyoti
(Ilmiy ish asoslari)

MSTAQIL ISH

Tekshiruvchi: Vositov V

Andijon-2022

Reja:

1. Iqtibos nima?
2. Itiqboslarining turlari haqida ma'lumotlar.
3.Plagiat nima?
4. Mavzuga doir adabiyotlardan iqtiboslarni qanday va qay tartibda olish mumkin?

Iqtibos — bu biror muallif tomonidan aytilgan fikrdan yoki shu fikr bayon qilingan matndan soʻzma-soʻz olingan parcha. Odatda shaxsiy fikrni tasdiqlash yoki muayyan bir fikrni inkor etish uchun iqtibosdan foydalaniladi.

Iqtibos doim oʻz oʻrnida qoʻllanishi va aniq boʻlishi lozim:

— oʻz oʻrnida ishlatilgan iqtibos bayon qiluvchining fikrlarini mustahkamlashga va uning ishonchli boʻlishiga xizmat qiladi;

— aniq iqtibos aslicha bayon qilinadi va muallifning fikrlarini hech qanday oʻzgartirishlarsiz toʻgʻri ifoda etadi, yaʼni muallif nima demoqchi boʻlgan boʻlsa, iqtibos olgan ham xuddi shu fikrni ifodalash uchun undan foydalanadi.

Iqtibos olishning ham qoidalari bor. Shaxsiy maqsadlari yoʻlida fikrni atay toʻliq olmaslik, kontekstdan sugʻurib olish, fikrni makon, zamon va vaziyatni inobatga olmagan holda talqin qilish ham, madaniyatga ham toʻgʻri kelmaydi.

Falon kishi falon narsa deganini bilib, uning nima uchun unday deganini bilmay shoshqaloqlik qilish va xulosalar chiqarish yaramaydi. Bu qoida barcha sohalarga birdek amal qiladi.

Nima uchun iqtiboslardan foydalanish kerak?

Iqtiboslar ilmiy maqolalar yoki loyihalarda manbalarga iqtibos keltirilsa, foydali.
Biz iqtibosni qanday yozishni muhokama qilamiz, lekin keyin nima uchun ishingizda manbalardan iqtibos keltirishingiz kerakligini bilishni xohlashingiz mumkin. Shunday qilib, tadqiqot maqolalaringizda manbalarga murojaat qilishingiz kerak bo'lgan asosiy sabablarni ko'rib chiqaylik. 

1. Boshqa odamlarning ishini qadrlash

Manbalarga iqtibos keltirishning asosiy sababi muallifning ishiga ishonch bildirishdir. Agar siz boshqa odamlarning ishiga baho bersangiz, bu sizning mualliflarning ushbu asarni yaratish uchun qilgan sa'y-harakatlari uchun minnatdorchilik bildiradi.

Misol uchun, agar kimdir sizning asaringizdan (tadqiqot ishi, akademik yozish va h.k.) sizni muallif sifatida tan olmasdan foydalansa, o'zingizni yomon his qilasiz va o'zingizni qadrsiz his qilasiz.

Xuddi shu tarzda siz o'z g'oyalarini ishlatgan mualliflar ishingizda manbalarga iqtibos keltirmasangiz, xuddi shunday his qilishadi. 
2. Plagiatdan qochish uchun
Plagiat– birovning asarini yoki undagi fikrlarni oʻziniki qilib koʻrsatish, adabiy, ijodiy va ilmiy ishdagi oʻgʻirlik.

Boshqa manbalardan g'oyalar va ma'lumotlarni ularga iqtibos keltirmasdan nusxa ko'chirish sizning akademik halolmasligingizdan dalolat beradi.

Bu tufayli talabaga nafaqat yomon baho beradi, balki talabani muassasadan chiqarib yuborishga ham olib kelishi mumkin.
Tadqiqot loyihadagi manbalardan iqtibos keltirish nafaqat oʻziga xoslik olib keladi, balki plagiatdan qochishga ham yordam beradi.
Iqtibos turlari

Quyida iqtibosning uchta asosiy turi keltirilgan:

1. Iqtibosga e'tibor bering

Ushbu turdagi iqtibosda manba havolasi so'nggi yoki izohda yoziladi.

2. Qavs ichidagi iqtibos

Bu yerda manbaga havola qavs ichida yoziladi, shu jumladan muallifning familiyasi, sahifa raqami yoki nashr sanasi.

3. Raqamli iqtibos

Raqamli iqtibos talablari ma'lumotnomalar ro'yxatidagi manbalaringizni va siz manbaga iqtibos keltirmoqchi bo'lganingizda raqamlardan to'g'ri foydalanishni talab qiladi.

Iqtibos uslublari

Iqtibos yozishni o'rganayotganda bilish kerak bo'lgan muhim narsa - bu sizning intizomingizga mos keladigan to'g'ri iqtibos uslubini bilishdir. Iqtibos uslublari iqtibosni qanday yozishni yoki loyihadagi manbalardan qanday iqtibos keltirishni ko'rsatuvchi belgilangan qoidalardir.

Ishining aslligini saqlab qolish uchun g'oyalar va ma'lumotlarni olgan manbalar keltirilishi kerak.

Ushbu iqtibos uslublari ularni qanday qo'llash bo'yicha ko'rsatmalarni o'z ichiga olgan qo'llanmalar bilan birga keladi. Siz foydalanadigan iqtibos uslubi siz yozayotgan soha yoki intizomga qarab belgilanadi.

Misol uchun, APA uslubi ijtimoiy fanlarda (masalan, psixologiya yoki ta'limda), MLA uslubi gumanitar fanlarda (masalan, tillar yoki adabiyot) qo'llaniladi. 

Turli xil iqtibos uslublari mavjud, ammo quyida jurnal va kollejlarda tez-tez qo'llaniladigan dominant uslublar keltirilgan.

1. MLA uslubi

Zamonaviy tillar assotsiatsiyasi (MLA) uslubi Zamonaviy tillar assotsiatsiyasi tomonidan yaratilgan va odatda adabiyot va tilshunoslikda qo'llaniladi.

Qavs ichida muallifning familiyasi va sahifa raqami yoki nashr etilgan sanasi yoziladigan qavs ichidagi iqtibos turidan foydalaniladi.

MLA uslubida iqtibosni qanday yozish mumkin.

MLA iqtibos uslubi namunasi (darslikdan iqtibos)

Kitob biznes olamidagi evolyutsion o'zgarishlarni ko'rsatish uchun muallifning boshidan kechirgan tajribalaridan foydalanadi (Derrik Rose 33).

2. APA uslubi

Amerika Psixologik Assotsiatsiyasi (APA) uslubi Amerika Psixologiya Assotsiatsiyasi tomonidan ishlab chiqilgan va odatda psixologiya yoki ta'lim kabi ijtimoiy fanlarda qo'llaniladi.

Biroq, endi u boshqa fanlar tomonidan qo'llaniladi. APA uslubida muallifning ismi va nashr sanasi qavs ichida yoziladi.

APA iqtibos uslubiga misol (darslikdan iqtibos)

Kitob biznes olamidagi evolyutsion o‘zgarishlarni ko‘rsatish uchun muallifning boshidan kechirgan tajribalaridan foydalanadi (Derrik Rose, 2000, 33-bet).

3. Chikago uslubi

Chikago uslubidagi qo'llanma Chikago uslubini yaratdi. Chikago uslubining ikki turi mavjud, Chikago A va Chikago B.

Chikago A uslubida manba so'nggi izohda yoki izohda keltiriladi.

Chikago B uslubida esa matn ichidagi iqtibos ishlatiladi, bu yerda muallifning ismi va nashr sanasi qavs ichida yoziladi.

Chikago Iqtibos uslubiga misol (matnli kitobdan iqtibos)

Kitob biznes olamidagi evolyutsion oʻzgarishlarni koʻrsatish uchun muallifning hayotiy tajribalaridan foydalanadi.1

Chikago B iqtibos uslubiga misol (matnli kitobdan iqtibos)

Kitob biznes olamidagi evolyutsion o'zgarishlarni ko'rsatish uchun muallifning boshidan kechirgan tajribalaridan foydalanadi (Derrik Rose, 2000, 33).

4. Turob uslubi

Chikago uslubi va Turob uslubi o'rtasida unchalik farq yo'q, ular o'xshash.

Turobcha iqtibos uslubi ikkiga bo'linadi, muallif sanasi iqtibos va eslatma iqtibos.

Quyida Turobcha uslubda iqtibos yozish misoli keltirilgan.

Turabiy muallif sanasi iqtibos uslubiga misol (dars kitobidagi iqtibos)

Kitob biznes olamidagi evolyutsion o'zgarishlarni ko'rsatish uchun muallifning boshidan kechirgan tajribalaridan foydalanadi (Derrik Rose, 2000, 33).

Turabiy eslatma iqtibos uslubiga misol (matndagi iqtibos)

Kitob biznes olamidagi evolyutsion o'zgarishlarni ko'rsatish uchun muallifning hayotiy tajribalaridan foydalanadi 1.

5. Garvard uslubi

Garvard uslubidan foydalanishda amal qilish kerak bo'lgan vakolatli yo'riqnoma yo'q. Har qanday tashkilot Garvard uslubi uchun o'z yo'riqnomalarini ishlab chiqishi mumkin.

Ayni paytda, Garvard uslubi odatda Iqtisodiyot fanida qo'llaniladi. Britaniya standartlari instituti va Avstraliya hukumati nashriyot xizmati kabi tashkilotlar Garvard iqtibos uslubi bo'yicha o'z ko'rsatmalariga ega.

Eslatma: Garvard uslubida muallifning ismi va nashr sanasi qavs ichida yoziladi.

Garvard uslubida iqtibos yozishga misol.

Garvard iqtibos uslubiga misol (matnli kitobdan iqtibos)

Kitob biznes olamidagi evolyutsion o‘zgarishlarni ko‘rsatish uchun muallifning boshidan kechirgan tajribalaridan foydalanadi (Derrik Rose, 2000, 33-bet).

6. Vankuver uslubi
Tibbiyot sohasida keng qo'llaniladigan Xalqaro tibbiy jurnal muharrirlari qo'mitasi Vankuver iqtibos uslubini yaratdi.

Vankuver uslubida manbalar ma'lumotnomalar ro'yxatida raqamlangan va manbaning to'liq tafsilotlari raqamning yonida yoziladi.

Keyin manbaga iqtibos keltirmoqchi bo'lganingizda raqamlar matnda aniq ko'rsatiladi.

Vankuver iqtibos uslubiga misol (kitobdan iqtibos)

Matn ichidagi iqtibos

Kitob biznes olamidagi evolyutsion o'zgarishlarni ko'rsatish uchun muallifning hayotiy tajribalaridan foydalanadi (1)

Vankuver uslubidagi ma'lumotlar ro'yxati

Derrik Rose. Biznesdagi evolyutsiya: biznes olamidagi o'zgarishlar.

Los-Anjeles: New Times Press: 2000.

7. OSCOLA uslubi

OSCOLA uslubi asosan huquq fanlaridagilar tomonidan qo'llaniladigan iqtibos uslubidir. OSCOLA iqtibos uslubida manba tafsilotlari izohda yoziladi.

OSCOLA iqtibos uslubiga misol (kitobdan iqtibos)

Kitob biznes olamidagi evolyutsion oʻzgarishlarni koʻrsatish uchun muallifning hayotiy tajribalaridan foydalanadi.1

OSCOLA iqtibos uslubi (izoh)

Derrik Rose. Biznesdagi evolyutsiya: biznes olamidagi o'zgarishlar.
(New Times Press, 2000).

8. IEEE uslubi

IEEE (Elektrotexnika va elektronika muhandislari instituti) iqtibosning raqamli turidan foydalanadi.

Elektrotexnika va axborot texnologiyalari sohasidagilar undan keng foydalanishgan.

9. AMA uslubi

Vankuver uslubi kabi, AMA iqtibos uslubi ham tibbiyot fanida qo'llaniladi.

Bundan tashqari, u iqtibosning raqamli turidan foydalanadi, bunda sahifa raqami qavs ichida yuqori belgisi sifatida, matndagi raqam esa yuqori belgisi sifatida yoziladi.

AMA iqtibos uslubiga misol (kitob misoli)

Matn ichidagi iqtibos

Kitob biznes olamidagi evolyutsion oʻzgarishlarni koʻrsatish uchun muallifning boshidan kechirgan tajribalaridan foydalanadi.1(p4) 

10. ACS uslubi

Amerika Kimyo Jamiyati (ACS) uslubi kimyo fanlarida keng qo'llaniladi.

ACS uslubining uchta turi mavjud (matn ichidagi iqtibos). Siz yozayotgan jurnal siz foydalanadigan uslubni belgilaydi.

ACS iqtibos uslubiga misol (kitobdan iqtibos)

ACS izohi matn ichidagi iqtibos

Kitob biznes olamidagi evolyutsion oʻzgarishlarni koʻrsatish uchun muallifning hayotiy tajribalaridan foydalanadi.1

ACS Muallif sanasi matn ichidagi iqtibos

Kitob biznes olamidagi evolyutsion o‘zgarishlarni ko‘rsatish uchun muallifning hayotiy tajribalaridan foydalanadi.
(Derrik Rose, 2000)

ACS raqamli matn ichidagi iqtibos

Kitob biznes olamidagi evolyutsion o'zgarishlarni ko'rsatish uchun muallifning hayotiy tajribalaridan foydalanadi (1)

11. NLM uslubi

Vankuver va AMA iqtibos uslublari singari, tibbiy maqolalarda Milliy tibbiyot kutubxonasi (NLM) uslubi qo'llaniladi.

Bu uslub iqtibosning raqamli turidan foydalanadi. Quyida NLM uslubi yordamida iqtibos yozish misoli keltirilgan.

NLM iqtibos uslubiga misol

Kitob biznes olamidagi evolyutsion oʻzgarishlarni koʻrsatish uchun muallifning boshidan kechirgan tajribalaridan foydalanadi [1] 

12. AAA uslubi

Amerika Antropologiya Assotsiatsiyasi (AAA) uslubi ijtimoiy fanlar bo'yicha ilmiy maqolalarda keng qo'llaniladi.

Bu yerda qavs ichida muallifning ismi va nashr sanasi yoziladi. U Chikagodagi iqtibos uslubidan yaratilgan.

AAA iqtibos uslubiga misol (kitobdan iqtibos)

Matn ichidagi iqtibos
Kitob biznes olamidagi evolyutsion o'zgarishlarni ko'rsatish uchun muallifning boshidan kechirgan tajribalaridan foydalanadi (Derrik Rose, 2000, 33). 

13. APSA uslubi

American Political Science Review (APSA) asosan siyosatshunoslik fanida qo'llaniladigan iqtibos uslubidir. AQSh hukumati APSA uslubida yoziladigan hujjatlar uchun aniq qoidalarni ishlab chiqgan.Xuddi AAA uslubi kabi, muallif(lar)ning ismi va nashr sanasi qavs ichida yoziladi.

APSA iqtibos uslubiga misol (kitobdan iqtibos)

Matn ichidagi iqtibos
Kitob biznes olamidagi evolyutsion o'zgarishlarni ko'rsatish uchun muallifning boshidan kechirgan tajribalaridan foydalanadi (Derrik Rose, 2000, 33).

Quyida iqtibosni qanday yozish kerakligi yuzasidan bosqichma-bosqich qoʻllanma ko'rsatilgan.

Agar akademik halollik haqida aytidagan bo'lsak, akademik yozuvlarda va ilmiy maqolalardagi manbalarga iqtibos keltirish biz uchun muhim.

Shunday ekan, bu yerda iqtibos yozish bo‘yicha bosqichma-bosqich ko‘rsatma berilgan.

1. Iqtibos uslubini tanlash

Iqtibos yozishda birinchi qadam iqtibos uslubini tanlashdir. Agar siz akademik maqola yozayotgan bo'lsangiz, o'qituvchingiz yoki rahbaringizdan foydalanish uchun iqtibos uslubi haqida so'rashingiz kerak.

Shundan so'ng, uslubingiz bo'yicha qo'llanmani qidirish uchun Google yoki Bing orqali tadqiqot o'tkaziladi. Qo'llanmani onlayn kutubxonadan foydalanish yoki uni Google yoki Bingdan onlayn xarid qilish ham mumkin.

2. Matn ichidagi iqtiboslarni yozish

Bu iqtibos yozish bo'yicha ro'yxatimizning ikkinchi bosqichidir. Iqtibos uslubi bo'yicha qo'llanmani o'rganib chiqqandan so'ng, qoidalar yaxshilab o'qiladi va ularga rioya qilinadi. Keyin matn ichidagi iqtiboslar yoziladi.

3. Manba turini aniqlash

Iqtibos keltirmoqchi bo'lgan manba turini topiladi.
Buni aniqlagandan so'ng, ma'lumotnomalar ro'yxatida bo'lishi kerak bo'lgan bibliografik iqtibos yoziladi.

4. Tatqiqotchi tanlagan uslubining bibliografik qoidalarini bilish.

Bibliografiya havolasi havolalar yoki bibliografiya sahifasida yozilishi kerak.
Bibliografiya o'z ishingizni bajarishda foydalangan barcha manbalarni o'z ichiga oladi, unga havola qilinganmi yoki yo'qmi.

5. Tegishli iqtibos qoidalarini bilib olish

O'z uslubingizning bibliografik iqtibos qoidalaridan matn ichida iqtibos yozgan manbaga mos keladiganini aniqlab olish.

6. Matn ichidagi iqtiboslarni yozish tartib-qoidalarini takrorlash

Nashr ma'lumotlarini shunday tashkil qilish kerakki, bibliografik iqtibos, iqtibos uslubingiz qoidalariga mos kelishi kerak.

Matn ichidagi iqtibosini bir tekis bosh va to'g'ri qo'llanilgan tinish belgilari bilan yozilganligiga ishonch hosil qilish zarur.

Vankuver uslubidan kim foydalanadi?

Vankuver uslubi tibbiyotda keng qo'llaniladi. Vankuver iqtibos uslubi Xalqaro tibbiy jurnal muharrirlari qo'mitasi tomonidan yaratilgan.

MLA uslubidan kim foydalanadi?

Zamonaviy tillar assotsiatsiyasi (MLA) uslubi Zamonaviy tillar assotsiatsiyasi tomonidan yaratilgan va odatda adabiyot va tilshunoslikda qo'llaniladi.

Kitob iqtibosining asosiy komponentlari nimalardan iborat?

MLA, APA va Chikago uslublari kitob iqtiboslarida o'xshash komponentlarga ega. Ushbu komponentlar nashr sanasi, sarlavha, muallif(lar)ning ismi va nashriyotchi nomini o'z ichiga oladi. Matn ichidagi iqtiboslarda sahifa raqami qo'shiladi. Biroq, bu komponentlar uslubning nashriga qarab farq qilishi mumkin.

Qachon manbalarga murojaat qilish kerak?

Yozilgan barcha ilmiy maqolalardan va insholarda manbalardan iqtibos keltirilishi kerak. Matndan iqtibos keltirilganda yoki boshqa manbalardan g'oyalar olinganda, manbalardan iqtibos keltirishi kerak.

Qachon iqtiboslarda "va boshqalar" dan foydalanish kerak?

"Va boshqalar" lotincha qisqartma bo'lib, ko'plab mualliflar bilan manba iqtiboslarini kamaytirish uchun keng qo'llaniladi.

Xulosa

Qanday qilib iqtibos yozishni bilish ilmiy maqolalar yoki ilmiy maqolalar yozadigan har bir kishi, ayniqsa talabalar uchun bular zarurdir.

Iqtiboslarni yozish va manbadan olingan fikr yoki ma'lumotlarni ularga havola qilmasdan umumlashtirish boshqa odamlarning intellektual mulkini o'g'irlashga kiradi hamda havola keltirmasdan foydalangan shaxs jazolanishi mumkin.