Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули

УЗБЕКгИ^ТЬн ССР МАОРИФ МИНИСТРЛИГИ НШАШ^Н ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ
ТОД1ҚЕН|,


АДҲАМ АБДУЛЛАЕВ


ЎЗБЕК ТИЛИДА ЭКСПРЕССИВЛИК ИФОДАЛАШНИНГ СИНТАКТИК УСУЛИ

тошкент

УЗБЕКИСТОН ССР «ФАН» Н^ШРИЁТЙ

Ҳамма тилларда бўлгани каби ўзбек тилининг ҳам экспрессивлик-эмоциоиалликни юзага келтирувчи усул ва воситалари, ҳўлланиш приёмлари бор. Уларни тил ҳодисалари бўйича группалаб, умумий тарзда «усул» деб атадик. Яъни фонетик ҳодисаларда бўладиган экс- преесив-эмоционалликни фонетик усул, сўз формала- рида ифодаланишини эса морфологик усул деб атадик ва ҳокаао. Шу принцип асосида қаралганда ўзбек тили- да эксирссгив-эмоциопаллик ифодалашнинг фонетик, лекенк-фрааеологик, морфологик ва синтактик усулла- рп белгнлаиди.
Ҳозпрги ўзбск тилида фонетик усул билан маъно- кучайтиришнипг қуйидаги кўринишлари мавжуд: 1) ун- лини кучли талаффуз қилиш (зарб урғуси); тёз келмоқ, валанд бино, аччиқ чой; 2) унлини чўзиш (квантитатив урғу); қато-ор иморат, шири-ин таассурот; 3) ундошни' қаватлаш (геминация): муттаҳам, уччига чиҳҳан каби, Санаб ўтилган фонетик ҳодисаларнинг қўлланишида ўзига хос шарт-шароитлар ва қонун-қоидалар мавжуд. Шунингдек, фонетик усулда экспрессив ифодалашнинг айрим кўринишлари мавжуд бўлиб, кучайтириш, куч- сизлантиришдан ташқари, эркалаш, суйиш каби маъно- ларни ифодалайди. Бу маънолар товуш ўзгариши (кўжим — қўзим), товуш ўзгариши ва унлини чўзиш (серрайе-еб турмоқ), товуш орттириш (Барнош, Шаҳ- лош — кишининг номи) ва сўзни бўғинларга ажратиб, ҳар бир бўғинни кучли талаффуз қилиш (айт-май-ман!) каби усуллар билан юзага келтирилади.
Экспрессивлик ифодаловчи лексик-фразеологик во- ситалар сифатида полисемантизм, троп, стилистик чега- раланган лексика, синонимия ва фразеология каби ҳоди- саларни белгилаши мумкин. Санаб ўтилган тил ҳодиса-

лари экспрессивлик ҳосил қилишда актив ва сермаҳсул воситалардир. Полисемантизмлар бир маъноси (тўғри, номинатив маънолар) билан нейтрал, яна бир маъноси (фигурал — кўчма маъноси) билан эса экспрессив- эмоционал фикр ифодалаш учун хизмат қилади: Дўст- лик офтобининг сўнмас цуёши («Узбекистон адабиёти ва санъати»),
Синонимия стилистиканинг асоси бўлиб, синонимик бирликлар экспрессивликлар яратишда муҳим ўрин эгаллайди. Масалан, юз, бет, афт, башара, чеҳра, ораз синонимик қаторидан афт, башара, чеҳра, ораз сўзлари зкспрессив-стилистик бўёқлидир.
Фразеологизмлар воқеа-ҳодиса, белгиларнинг инсон онгига кучли таъсир қилиши, шу кучли таъсир нати- .жасини нутқда тўлалигича ифодалаш, умуман, фикр- нинг таъсирчанлигига эришиш мақсади заминида яра- тилган тил ҳодисасидир.
Фразеологизмларда мавжуд бўлган градация ҳоди- саси, айниқса, экспрессивликни қай даражада лозим бўлса, шу даражада ифодалаш имконини беради. Маса- лан, сочи тикка бўлмоқ, ибораси экспрессивлик ифода- лаш жиҳатидан энг қуйи даража саналса, у маълум фонетик ёки грамматик воситалар ёрдамида қуйидагича кучайиб боради ва ўзига хос градация ҳосил қилади: сочи тикка бўлмоқ — сочлари тикка бўлмоқ — сочи типпа-тик бўлмоқ ■— сочи тикка бўлиб кетмоқ — сочлари типпсС-тик бўлмоқ — сочлари типпа-тик бўлиб кетмоқ.
Градация имкониятига эга бўлган тил ҳодисаси ҳамма вақт экспрессивлик ифодалаш имкониятига ҳам эга бўлади. Чунки градациянинг ўзи маънонинг кучи жиҳатидан даражаланиши демакдир.
Экспрессивлик-эмоционаллик ифодалашнинг морфо- логик усули деганда махсус сўз формалари восита- сида, шунингдек, маълум бир грамматик маъно ифода- ловчи формани махсус қўллаш (кўчма маънода) орқа- ли экспрессивлик-эмоционаллик ифодалаш тушунилади. -ча, -чоқ, -чак, -лоқ қўшимчалари махсус экспрессивлик ифодаловчи восита бўлиб, суйиш, эркалаш, ёқтириш, шунингдек, менсимаслик, таҳқирлаш, кесатиш каби маъноларни ифодалайди. Мисоллар: Узиигизни гўллик- ка солманг, отинча. Дўндиқча-ю, дўндиқча, хизмат қи- лай ўлгунча (Ҳамза). Сенга нима, етимча (Сўзлашув).