Ўзбекистон республикаси фанлар академияси “Қатағон қурбонлари хотираси” музейи “ШАҲидлар хотираси” жамоат фонди

Нодира ХОЛИҚОВА,
Тош кен т С и н гап у р м ен еж м ен тн и ри вож лан ти ри ш и н сти тути ,
ф илологи я ф анлари н ом зоди
ИСТИҚЛОЛНИНГ ҒОЯВИЙ РАҲНАМОЛАРИ
Тарих гувоҳки, халқимиз юнон, араб, мўғул, эрон ва рус 
босқинлари оқибатида ниҳоятда оғир кунлар, бир-биридан 
мусибатли воқеа-ҳодисаларни бошдан кечирган. Лекин 
ҳар бир босқинчилик, қирғин эл-юртнинг сабр-бардоши, 
иродаси ва матонатини гўё синовдан ўтказган. Ижтимоий, 
иқтисодий, сиёсий ва маданий таназзул тўсиқларини 
енгиб ўтган халқ яна қаддини ростлаб, тараққиёт сари 
дадил одим ташлаган. Бу ҳолат ва ҳаракат ўз-ўзидан юзага 
чиқмаган, албатта.
75 РА М ЗИ Й М . Ерлик ишчилар турмуши. // Туркистон, 1924 йил, 17 
февраль.
64
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Уруш - бу асосан оддий, мазлум халқ бошига ёғилган 
бало-қазо, кулфат ва мусибат демак. Биринчи жаҳон 
урушида Русия армияси жуда кўп талафот кўриб, асо- 
сий кучлар фронтга сафарбар этилгани боис уларнинг 
ўрнини тўлдириш учун Николай ҳукуматига ишчи кучи 
зарур бўлиб қолган эди. Бу кучни мустамлака ўлкалардан 
тўплаш мақсадида императорнинг 1916 йил 25 июн кунги 
фармонига кўра Туркистон, Сибир ва Кавказ халқининг 
19 ёшдан 43 ёшгача бўлган барча эркакларига мажбурий 
сафарбарлик эълон қилинади76.
Очлик, қаҳатчилик, бениҳоя жабр-зулм, бунинг устига 
мардикорликка олиш ҳақидаги фармон халқнинг норози- 
лиги ва нафратини кучайтириб юборд и. 1916 йил нинг ёзида 
бошланган халқ қўзғолони шу даражада кенг қулоч ёйди- 
ки, Туркистоннинг деярли барча шаҳар ва қишлоқларини 
қамраб олди. Унда ўзбек, тожик, қозоқ, туркман, қирғиз, 
қорақалпоқ ва уйғурлар фаол қатнашди. Қўзғолон акс- 
садоси бутун Россия империяси бўйлаб тарқалди.
Энг аянчлиси, халқ бошига тушган бу кўргуликлар 
етмаганидек, маҳаллий бой-амалдорлар ҳам ўз мунофиқ- 
лик ва разилликларини намойиш этишган. 1916 йил 
қўзғолонини келтириб чиқарган сабйбларни аниқлаш 
мақсадида Туркистонга келган Россия Давлат Думаси 
вакили депутат А.Ф.Керенский бу хусусда қуйидагиларни 
маълум қилган: “Маъмурлар одамларнинг ёшини чўнтак- 
ларига солинган пулга қараб аниқлашган. Мен ўз кўзим 
билан кўрган 60 ёшли қария рўйхатга 30 ёшли деб ёзилган, 
чунки 300 сўм тўлашга қурби етмаган. 25-30 ёшли йигитча 
эса бойвуччалиги.туфайли 50 ёш деб қайд этилган77”.
Халқнинг аскарликка эмас, мардикорликка олиниши- 
ни аждодларимиз ҳақорат дея қабул қилгани ҳақиқатга 
яқиндир. Бироқ Туркистон халқи ўша пайтда аскарликка 
тайёр эмас эди. Чорасиз вазиятда қолган жадидлар юрт- 
дошларимизни мардикорликка сафарбарликка даъват 
этар экан, улар бир неча мақсадларни кўзда тутган эдилар. 
Жумладан, мардикорлик даврида юртдошларимизнинг,
76 Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Ўзбекистон- 
нинг янги тарихи. Биринчи китоб. - Тошкент: Шарқ, 2000. - Б. 4
77 Зиёева Д . Туркистон миллий озодлик ҳаракати. - Тошкент: Адабиёт 
ва санъат, 2000. - Б. 13.
65
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

аввало, бошқа миллатларнинг ишчи батальони, турли 
партиялари билан танишиш, фронт ортида ҳарбий тай- 
ёргарлик кўриш ҳамда ҳарбий саводхонлигини ошириш 
имконияти бўлиши мумкин эди. Заки Валидийинг таъкид- 
лашича, “...миллатимиз русларнинг туркистонликлардан 
аскар олмаслигини ўзларига “оқ подшоҳнинг буюк иноя- 
ти” ва “берган имтиёзлари”, деб талқин қилган. Лекин 1916 
йилда ва инқилоб даврида Туркистоннинг бошига келган 
балоларга, очликка ва русларнинг тажовузига қарши 
муқобиллик мажбуриятини ҳис қилган миллат (аввало, 
жадидлар - Х.Н.) қурол ишлатиш ва аскарликнинг бутун 
бир асрий тажрибасини ўрганиш лозимлигини тушуниб 
етди” 78. Содир бўлаётган воқеа-ҳодисалар “замонавий 
ҳарб усули”ни ўрганишни тақозо этар эди. Адабиётшунос 
Н.Каримов тўғри таъкидлаганидек: “Чор ҳокимиятининг 
немислар билан урушда ҳоли танг келиб қолганини 
кўрган жадидлар яқин йиллар орасида мустақиллик учун 
ҳаракат бошланиши мумкинлигини сезиб, Биринчи жаҳон 
уруши фронтларида бўлажак ўзбек миллий қўшинини 
яратишни орзу қилганлар. Улар мўлжалига кўра, қурол- 
ярог билан муомала қилишни ўрганган ўзбеклар яқин 
вақт ичида миллий инқилобни амалга ошириши мумкин 
эди”79. Дарҳақиқат, бундай имконият туркистонликлар 
учун 1916 йилда пайдо бўлган эди. Биринчи жаҳон уру- 
ши даврида “мағлубиятга учраш ва бутун дунё олдида 
шармандаи шармисор бўлиш хавфи “оқ подшо”ни 1916 
йили нафақат мусулмон ўлкаларидаги 19 ёшдан 43 ёшгача 
бўлган эркакларни мардикорликка олишга мажбур этди, 
балки Марказий Россиядаги олий ўқув юртларида таҳсил 
кўраётган мусулмон талабаларнинг ҳам ҳарбий хизматга 
чақирилишига сабаб бўлди. 1916 йил июлида учинчи курс 
талабаси Назир Тўрақулов ҳам Минск бўсағасидаги ғарбий 
фронтга йўриқчи сифатида сафарбар этилди”80. Шуўринда 
таъкидлаш жоизки, аслида фронт орти ишларига сафарбар
78 Қаранг: А.2ЕК1 У Е Ь Ш ! Т О С А М . Видипки ШгкИ
1
(Тигк1з1ап) уе уакш 
1аг1Ь1. СНГI. ВаГ
1
уе Кигеу Тйгк
1
зГап. - 1зГапЬи1 - 1981. - 8. 579.
79 К А Р И М О В Н. Жадидлар 1916 Йилда // Миллий тикланиш, 1998, 22 
сентябрь.
№ КАРИМ О В Н. Атоқли журналист ва дипломат// Жаҳон адабиёти. - Тош- 
кент, 2005. -N « 2 .-5 .1 1 4 .
66
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

этилган туркистонликлар (4 минг киши) уруш майдонига 
жўнатилгани, уларнинг кўпчилиги немис аскарлари 
томонидан ўлдирилгани ҳақида маълумотлар учрайди81. 
Жадид зиёлилари кўзлаган мақсадлар қанчалар амалга 
ошган ёки ошмаганига тарих гувоҳдир.
Тарихдан аёнки, ҳуррият ва озодликка ҳеч қачон 
қурбонсиз эришилмаган. Ҳоким мутега озодликни ҳеч 
қачон ўз ихтиёри билан қўшқўллаб топширмаган. У фақат 
куч билан, қон билангина олинган.
Шунча қурбонлар, шунча ваҳшийликлардан сўнг ҳам 
халқимиз мустабид ҳукумат тазйиқидан қутула олмади. 
Чунки қўзголон бостирилгач, минглаб кишилар осилиб, 
қамалиб, бадарға қилинди, мардикорликка сафарбарлик 
ишлари амалга оширилди.
Бу қўзғолоннинг ғоявий ташаббускорлари ҳақида тур- 
лича қарашлар мавжуд. Ушбу озодлик ҳаракати вужудга 
келишида сиёсий ташкилотлар ва ғоявий раҳнамолар 
унча роль ўйнамади. 1916 йил май ойининг бошларида 
Самарқандда сафарбарликнинг олдини олиш хусусида 
Беҳбудий томонидан кенгаш ўтказилишига қарамай, 
Туркистонда Маҳмудхўжа Беҳбудий ва Мунаввар қори 
(ҚозоғистондаТанишбойўғливаБойтурсунўғли)атрофида 
тўпланган гуруҳларнингбуқўзғолонлардатутган ўрниде- 
ярли сезилмади. Ушбу йиғинда қатнашган Мунаввар қори, 
Паҳлавон Ниёз, Усмон Хўжа ўғли, Обиджон Маҳмуд ва Қори 
Комил сафарбарликка қарши бош кўтариб чиқишни режа- 
лаштирган эди82. Мазкур режага мувофиқ номлари зикр 
этилган шахсларнинг ёхуд бошқаларнинг раҳнамолигида 
ҳам бу ҳаракат натижа бермагани тарихдан аён. Шу боис 
жадидлар эндиликда ўлкадаги қирғиннинг олдини олиш 
чорасини кўрадилар. Улар, аввало, чор маъмурияти ҳарбий 
ҳаракатларининг олдини олиш мақсадида мардикорликка 
сафарбарликни уюштирадилар.
Дарҳақиқат, 
жадидлар 
қўзғолон 
қатнашчилари 
тақдири ҳақида қайғуриб, Россия Давлат Думасининг 
тафтиш комиссиясини туздиришга муваффақ бўладилар.
" Бу ҳакда қаранг: Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архиви 
материаллари. Фонд № 461, рўйхат № 1, йиғма жилд № 919. Сведения по 
панисламизму.
“ Бу хақца қаранг: АЬШОКТН Е. Сеп1га1 А51а. А сепШгу оГ Кш51ап Ки1е. -
Иеиг УоЛ алб Ьопбоп: Со1ишЬ1а 11шуехя1у Ргезз, 1967. - Р. 213.
67
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Бу ишни Убайдулла Хўжаев ва Вадим Чайкинлар амалга 
оширадилар. 
Чор маъмуриятининг қўзғолончиларга 
қарши кўрган чора-тадбирлари устидан ошкора шикоят 
қилган биргина киши - адвокат Убайдулла Хўжаев бўлди. 
Ўзининг ҳимоя нутқида у қуйидагиларни айтган: “Нима 
учун туркистонликлар фронт ортида хизмат қилиши ке- 
рак? Кимнинг фойдасига ва нима учун? Туркистонликлар 
ҳақли равишда бундан бош тортсалар, уларнинг бошини 
кесасиз. Агар улар Русия томонидан қўлланган чораларга 
қарши чора кўрсалар, сиз бу бечора ларнинг қишлоқларига, 
шаҳарларига ва уйларига ўт қўясиз. Аёлларнинг, ёш бола- 
ларнинг ва қарияларнинг бошларини қилич билан кеса- 
сиз... Агар сиз қўзғолончилар жазога тортилиши керак, деб 
ҳисобласангиз, асосий жиноятчини қидиришингиз лозим. 
Токи бош жиноятчи Петербургда ва уларнинг ёрдамчилари 
Туркистонда экан, бу бечора, бегуноҳ, ўз ҳуқуқини талаб 
қилаётганларни адолат юзасидан осиш орқали ўлимга 
ҳукм этишнинг ўзи жиноятдир”83. Адвокат Убайдулла 
Хўжаевнинг нутқи чинакам жасорат намунаси эди.
Жадидларнинг Мунаввар қори Абдурашидхонов, Убай- 
дулла Хўжаев каби раҳнамолари халқни мардикорликка 
боришга даъват этар экан, бунда, биринчидан, оммавий 
қирғин ва қатағоннинг олдини олиш мақсади кўзда ту- 
тилган бўлса, иккинчидан, миллат ёшларинингюрт кўриб, 
ҳарбий тажриба орттириши истаги ифодаланган эди.
Хулоса ўрнида айтиш жоизки, жадидлар - истиқлол 
курашининг ғоявий илҳомчилари эдилар. Юртбошимиз 
айтганидек, Ўзбекистон мустақиллигининг тикланиши 
тасодифий ва фавқулоддаги ҳодиса бўлмай, унинг учун 
кураш илдизлари узоқ ўтмишга бориб тақалади. Милла- 
тимиз фидойилари бўлмиш жадид зиёлилари орзу қилган 
истиқлолга, ҳур ва озод Ўзбекистонга эришдик. Совет дав- 
рида жаҳон харитасидан ўчирилган Ўзбекистонни билма- 
ган ва тан олмаган мамлакат қолмади. Озодлик гаштини 
сураётган ўзбегим эндиликда дунё саҳнига бўйлашмоқда. *
*5 Қаранг: Н АУ1Т В. Тигкез1ап гш X X . УаЬгЬипйеП. - Оагт51ас1(, 1956. -
Рр. 29-30. Там же. - Б. 4.