1.3. Нутқида нуқсони бўлган bolalarning pedagogik tasnifi.
Нутқида нуқсони бўлган bolalarni o‗qitish amaliyoti shuni kursatadiki,
нутқида нуқсони бўлган болаларни har xil guruhdagi bolalarni birgalikda
o‗qitish yaxshi natijalar bermadi. Нутқида нуқсони бўлган bolalarning
defferensial tashkil etish uchun har xil tamoyilli tasniflash mavjud. Buni ilmiy
tadqiqot institutlari xodimlari, O‗zbekistonning qator maxsus maktab-internatlari
ishlarida o‗rgana boshladilar. Ushbu maktab o‗qituvchilarini o‗rganish, shuni
ko‗rsatdiki, bu maktablarda o‗qitish ishlari asosan birlamchi nuqsonni hisobga
olgan holdagina olib borilar ekan.
Tadqiqot shuni ko‗rsatadiki, ushbu toifa bolalarning rivojlanishida faqatgina
birlamchi nuqsonning holati asosiy rol o‗ynamaydi, balki qator omillar muhim
bo‗lib maydonga chiqdi. Birinchi tasniflash XVI asrlarga to‗g‗ri keladi. Undan
Italiya olimi D.Kardano 3 guruh karlarni ajratgan, karlikni vujudga kelish vaqtiga
bog‗liqligi va nutqiy rivojlanish darajasiga asoslangan
10
:
1. Tug‗ma karlar;
2. Erta kar bo‗lgan (nutqi rivojlangunga qadar);
3. Kech kar bo‗lganlar (nutqi saqlanib qolganlar).
XVIII asr Fransuz pedagogi R.A.Sikar eshitish nuqsoni har xil bo‗lgan
bolalarni guruhlarga bo‗lishni va ularni bo‗lak holda o‗qitishni taklif qilgan. XIX
asrning birinchi yarmida Rus surdopedagogi V.I. Fleri kar va zaif eshituvchi
o‗quvchilarni, kech kar bo‗lib qolganlarni va zaif eshituvchini bo‗lak holda
o‗qitishni taklif qilgan. Parijdagi kar va zaif eshituvchi o‗quvchilar instituti vrachi
J.Itar besh guruh karlarni, ularning tovushlari va nutqlarning eshitishiga qarab
ajratgan:
1. Yuqori nutq va tovushlarni qulog‗ining yaqinida eshituvchilar;
2. Unli va undoshlilarni ajratuvchilar;
3. Ayrim unli va undoshlarni ajratuvchilar;
4. Nutqlarni eshitmaydigan lekin baland tovushlarni eshitadiganlar;
5. Umuman нутқида нуқсони бўлганlar.
Biroq, нутқида нуқсони бўлган bolalarning differensiyasi, faqat turli
darajadagi eshitish qobiliyatini yo‗qotganlarni o‗qitish bilan ijobiy natijalar
bermadi. XIX asr ikkinchi yarmida kar Peterburg kar va zaif eshituvchi
o‗quvchilar universiteti Ya.T.Speshnev ikkita bo‗linma tuzdi:
turli xildagi nutqlarga ega bo‗lgan нутқида нуқсони бўлган bolalar uchun;
imo-ishora asosida muloqot qiluvchilar uchun.
Ya.T.Speshnev tomonidan нутқида нуқсони бўлган bolalar nutq saviyasini
yaxshilash bo‗yicha differensiyalanadi, asosiy nuqson darajasi hisobga olinmaydi,
bunday hol esa ularni o‗qitish mobaynida kerakli samara bermaydi. Eshitish
qobiliyati juda nuqsonli bo‗lgan bolalarning yuqori o‗zlashtiruvchanliklari boshqa
tomondan eshitish qobiliyati saqlangan bolalarning nuqsoni bo‗lgan o‗quvchilarni
10
Surdopedagogika / Pod red. M.I.Nikitinoy. –M.: Prosveщenie, 1989. -84 b.
intellekti bo‗yicha ajratib o‗qitishga majbur qiladi. Нутқида нуқсони бўлган
bolalarning tasnifini ilmiy tushuntirish zarurati vujudga keldi.
L.V. Neyman bolalik davrida eshitish qobiliyatining buzilishini o‗rganish va
tasnifini yaratish tarixida uch bosqichni belgilaydi:
1. Kar va zaif eshituvchi o‗quvchilarda eshitish qobilyati tekshirishni
tizimlashtirish boshlang‗ich ilinishidan, toki amaliyotda eshitish o‗lchagich
uskunasini qo‗llash – kamerton to‗plamidan foydalaniщni amaliyotda
qo‗llash;
2. Kamertondan toki audometrgacha davr;
3. Yangi hozirgi talabga javob beradigan amaliyotga kiritilgan audiometr.
Eshitish funksiyasining g‗anchalik zararlanganligini aniqlash uchun u
tomonidan karla rva zaif eshituvchilarning eshitish qobiliyatini tonal audiometriya
va nutq orqali tekshirish ishlari olib borilgan. L.V.Neyman eshitish chastotalari
maydoni yordamida qabul qilish diarozoniga asoslanib karlarni to‗rtta guruhga
ajratadi:
1-guruhda eng nuqsonli bo‗lgan chastotalarni qabul qiladiganlar 125-250
Gk. Bu bolalar tovushlarning birortasini ham ajrata olmaydilar, faqat quloq oldida
baland ovozni eshitadilar.
2-guruh 125-250-500 Gk chastotalarni qabul qiladi. Bu bolalarni faqatgina
eshitibgina qolmay, ―o‖, ―u‖ unlilarni ajratadilar. Yaqin masafada atrof muhitdagi
tovushlarni eshitadilar.
3-guruh nutqsonli bo‗lgan va o‗rta 125-250-500-1000 Gk chastotalarni qabul
qiladi. Bu guruh bolalari quloq oldida so‗zlashuvchi balandligidagi ovozlarga
e‘tibor beradilar, 3-4 unlilarni angaydilar, ularning ko‗pchiligi ba‘zi tanish
so‗zlarni anglashadi.
4 guruh 125-2000 Gk. Bu guruhdagi ko‗pchilik bolalar quloq oldida va uzoq
bo‗lmagan masafadagi gaplarni eshitadilar. Tanish gaplarni va so‗zlarni, unli va
undoshlarni ajratadilar.
Zaif eshituvchilarda mustaqil nutq qiyinlashuvi, eshitish qobiliyatining
pasayishi 15-20 dB da hosil bo‗ladi. Buni L.V.Neyman yaxshi eshituvchilar bilan
zaif eshituvchilar o‗rtasidagi taxminiy chegara deb qabul qilishni taklif etadi. Zaif
eshituvchilar bilan karlar o‗rtasidagi taxminiy chegarasi esa 80 dB dir.
L.V.Neyman tomonidan yaratilgan eshitish nuqsoni tasnifi, нутқида нуқсони
бўлган bolalarning pedagogik tasnifi ilmiy tasniflashga ko‗ra, maxsus
differensiyaallab o‗qitish kerakligini tasdiqlaydi.
Funksional holda shikastlanganlarga yaqin bo‗lganlar boshqalarga ko‗ra
ko‗proq jabrlanadilar. Biror-bir analizatori qanchalik shikastlangan organlar bilan
kamroq bog‗liq bo‗lsa, shunchalik u yaxshi ishlaydi. R.M.Boskis tomonidan
tuzilgan pedagogik tasnif eshitish qobiliyatini nutq bilan psixologik bog‗lanishiga
asoslangan. Tasnifning nazariy asosini quyidagi holatlar tashkil etadi:
1. Eshitish qobiliyatining buzilish darajasi;
2. Eshitish nuqsoni yuzaga kelgan vaqti;
3. Eshitishning yo‗qolganidan so‗ng bolaning qaysi pedagogik sharoitlarda
bo‗lishi;
4. Bolaning yakka hususiyatlari.
Yuqoridagilardan tashqari R.M.Boskis eshitishda nuqsonlari bo‗lgan
bolalarni ikkita asosiy toifga bo‗lgan, karlar va zaif eshituvchilar. Нутқида
нуқсони бўлган bolalarsirasiga to‗g‗ma yoki o‗rta yoshda ortirgan karlik
natijasida nutqni mustaqil egallay olmaydigan bolalar kiritilgan. Zaif eshituvchi
bolalar qatoriga esa, eshitish qobiliyati pasaygan bo‗lsa-da, minimal darajada
nutqni mustaqil egallay oladigan bolalar kiritilgan. Bu toifalar asosida R.M.Boskis
bolalarni ikki guruhga bo‗ladi:
1. Erta kar bo‗lib qolganlar (2-3 yoshgacha). Buning natijasida ular umuman
nutq malakalariga ega bo‗lolmaydilar.
2. Kech kar bo‗lib qolganlar. Karlik kelib chiqishidan oldin ular ma‘lum nutq
malakalarini egallashga muyassar bo‗lganlar va bu malakalarining ma‘lum
darajasi saqlangan bo‗ladi.
Erta yoshda zaif eshituvchi bo‗lib qolgan bolalarning nutqiy rivojlanishini
eshitish qoldiqlari asosida tabiiy sharoitda ya‘ni tabiiy muloqotda olib borish
mumkin.
Yuqorida aytilganidek, R.M.Boskisning нутқида нуқсони бўлган
bolalarning pedagogik tasniflanish, eshitish va nutqning psixologik urganishlar
asosida qurilgan. Нутқида нуқсони бўлган bolaning rivojlanishida o‗ziga xos
ko‗rsatgichda, quyidagi nazariy taqsimlanishlarga asoslangan
11
.
1. Yosh boladagi eshitish analizatori faoliyatining buzilishi kattalarning
uxshash nuqsonidan farqli ravishda quriladi. Katta odamda paydo bo‗lganga
qadar nutq, idrok va barcha shaxsiyatlar shaklllangan bo‗ladi. Bolalik
davrida eshitishni yo‗qotish esa, bolaning psixik rivojlantirishda salbiy
ta‘sir ko‗rsatib, bir qator ikkilamchi nuqsonlarning kelib chiqishiga sabab
bo‗ladi.
2. Eshitishda kamchiligi bo‗lgan bolalarning nuqsonli rivojlanishini to‗g‗ri
tushunish uchun shu holatdagi eshitish kamchiligida nutqni mustaqil egallay
olish imkoniyatini inobatga olish katta ahamiyatga ega. Bir tomondan
eshitishning buzilish nutqning me‘yoriy rivojlanishiga to‗sqinlik qilsa,
boshqa tomondan eshitishning me‘yoriy rivojlanish to‗g‗ri nutqning
rivojlanishi darajasiga aloqador bo‗ladi. Bolada nutqning qanchalik darajasi
yuqori bo‗lsa, eshitish qoldiqlarini ishlatish imkoni shunchalik samarali
bo‗ladi.
3. Bolada eshitish funksiyasi nuqsoniga bahoning mezoni eshitish oldiqlarini
nutqiy rivojlanishi uchun ishlatish imkoni hisoblanadi. Bu mezon asosida
karlik va zaif eshituvchilik bir-biridan farqlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |