imkoniyatini ta‘minlaydi; hissiy munosabatlarni boshqaradi; bilish jarayonlari va
inson holatini ixtiyoriy boshqaradi; insonni ichki jihatdan shakllantiradi; faoliyatni
rejalashtiradi va dasturlashtiradi.
Hozirgi kunda korreksion-logopedik ishni bolalarda
bilish jarayonlarining
rivojlanishidagi kamchiliklarni hisobga olgan holda tashkil etish zarurligi
defektologiya fanining dolzarb masalalardan bo‗lib qolmoqda. Bu esa nutq
kamchiliklariga ega bo‗lgan bolalarda turli psixik jarayonlarning o‗ziga xos
xususiyatlarini maqsadga yo‗naltirilgan holda chuqur o‗rganish masalasining
muhimligini belgilab beradi. Hozirgacha bunday bolalarda idrok, xotira, tafakkur
bilan bir qatorda tasavvurning rivojlanishiga tegishli
ancha-mungcha ilmiy va
eksperimental material to‗plandi.
Meyorda rivojlangan bolalar tasavvurini o‗rganishga bag‗ishlangan
tadqiqotlarda tasavvur va nutq o‗rtasida yaqin aloqa borligi ta‘kidlanadi.
―Tasavvurning rivojlanishi ustida olib borilgan kuzatishlar, - deb yozgan edi
L.S.Vigotskiy, - bu funksiyaning nutq rivojlanishiga bog‗liqligini ko‗rsatdi. Nutq
rivojlanishidagi kamchiliklar tasavvur rivojlanishiga ham to‗sqinlik qiladi‖.
Nutqi to‗liq rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalarda tasavvur
xususiyatlari bir qator metodikalar asosida olib borilgan eksperimental kuzatuvlar
natijasida tekshirildi va tadqiq etildi. Tadqiqotlarda bolalarning ijodiy tasavvurini
o‗rganishda ko‗proq ―Berilgan geometrik shakl bo‗yicha rasm yaratish‖, Rorshax
testi, ―Boshi bor rasmni tugallash‖ metodiklari qo‗llanadi. Bunda eksperiment
individual va guruhiy shaklda olib borilishi mumkin.
Eksperimentning borishida
bolalarning berilgan vazifani bajargan vaqti, ular faoliyatining sifat jihatdan tahlili
o‗tkazildi.
Nazorat va eksperimental guruhlar birinchi metodika bo‗yicha tekshirilganda
shu narsa ayon bo‗ldiki, bajarilgan rasmlarning soni bo‗yicha nutqi to‗liq
rivojlanmagan bolalar guruhi bilan meyordagi bolalar guruhi o‗rtasida uncha
sezilarli tafovut kuzatilmadi. Biroq meyordagi bolalar rasmlarida yaratilgan
obrazlar soni eksperimental guruh bolalarinikidan o‗rta hisobda beshtaga ko‗proq
ekani ma‘lum bo‗ldi. Nutqi meyorda rivojlangan bolalar figuralarni fazoda
joylashtirishda ham nutq kamchiliklariga ega bo‗lgan bolalarga qaraganda ancha
erkin ish tutishi ma‘lum bo‗ldi.
Shunday qilib, nutqida kamchiligi bor bolalar chizgan rasmlar obrazlarning
qashshoqligi, fazoviy tasavvurlarning noaniqligi bilan ajralib turadi.
Ma‘lumki, o‗yin – bolalarning tabiiy holati. Nutqi to‗liq rivojlanmagan bolalar
turmush mavzusiga oid o‗yinlarni ko‗proq yaxshi ko‗radilar,
chunki ular uncha
keng tasavvurni talab etmaydi va har kuni kuzatiladigan tanish sahnalardan iborat
bo‗ladi. Biroq ko‗p holda ularning o‗yinlari o‗zining bir xilligi, mazmuni deyarli
boyitilmasligi bilan xarakterlanadi. O‗ylab qo‗yilgan fikr mustahkam bo‗lmaydi va
o‗yin ayrim hollarda tugallanmay to‗xtatib qo‗yiladi. Nutqiy nuqsonga ko‗ra
o‗zaro muloqot imkoniyatlari cheklangan bo‗ladi. Xulosa qilib aytganda, nutqi
to‗liq rivojlanmagan bolalarda o‗yin faoliyati meyorda nutq rivojlanishiga ega
tengdoshlariga nisbatan ancha sust bo‗ladi, o‗yin yangi detallar bilan boyitilmaydi.
Nutqi to‗liq rivojlanmagan bolalar uchun ijodiy
topshiriqlarni bajarish
qiyinchilik tug‗diradi: masalan, pedagog hikoyasini qayta gapirib berish, shaxsiy
tajribadan olingan hodisalarni gapirib berish. Ular so‗zning ko‗chma ma‘nosini
metaforalarni yaxshi tushunmaydi. Bu muammolarni bartaraf etish uchun
rivojlantiruvchi ta‘lim dasturini ishlab chiqish va mashg‗ulotlarda bolalar bilan
tasavvurni takomillashtirish va bola ijodiy qobiliyatlarini faollashtirishga
qaratilgan maxsus topshiriq va mashqlardan muntazam foydalanish kerak.
Bu ishni bir qancha yo‗nalishlarda tashkil qilish mumkin.
Nutqiy
rivojlanishda orqada qolayotgan bolaga hayolidagi fikrni o‗yinda yaratish va tadbiq
qilish qiyin. Shuning uchun ishning birinchi bosqichida pedagog bolalar o‗yinining
faol ishtirokchisi bo‗lishi kerak. Katta odamning o‗yinga qiziqqanligi, o‗zini tabiiy
tutishi, samimiyligi muhimdir.
Bola ijodi yorqin hissiy kechinmalar bilan organik ravishda bog‗liq. Biroq
nutqi to‗la rivojlanmagan bolalar, masalan, g‗amgin yoki quvnoq ertak, she‘r, nafis
kuyning mazmunini to‗liq idrok etmaydilar, shuning uchun undan yetarli darajada
hissiy ta‘sirlanmaydilar. Ularning nutqi uncha ifodali emasligi, harakatlari erkin
emasligi bilan ajralib turadi, bolalar o‗ziga yetarli darajada ishonmasligi ko‗rinib
turadi. Mana shu xususiyatlarni e‘tiborga olib, tuzatish ishida artterapiya,
teatrlashtirishdan
foydalanish, ko‗proq musiqa va logoritmikaga murojaat qilish
kerak.
Shunday qilib, nutqi to‗liq rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalar
o‗zlarining sog‗lom tengdoshlaridan tasavvur darajasining yetishmasligi bilan
farqlanadilar; nutqi to‗liq rivojlanmagan bolalar uchun bir muncha faoliyatsizlik,
harakatlarda sustkashlik, hayolot olamining torligi, obrazlarni fazoda joylashtirish
malakasining yetishmasligi kabi belgilar xos. Shularni e‘tiborga olib, bolalar ijodiy
qobiliyatlari shakllanishiga ko‗ra ishning birinchi yo‗nalishi – tasavvurni
rivojlantirish va mazmunli-rolli o‗yinlar vositasida hissiyot
olamini boyitishdan
iborat.
Ishning ikkinchi yo‗nalishi maxsus topshiriqlardan foydalanishni ko‗zda
tutadi, ularni bajarish jarayonida tayyor tasavvurlarni qayta hosil qilish va shu
asosda yangilarini yaratish qobiliyati rivojlantiriladi.
Uchinchi yo‗nalish bolaning faol nutqini rivojlantirishdan iborat. Bolalarda
ijod qilish, yangilik yaratishga intilish, fikrlash va tasavvur qilish kabi yuqori
psixik jarayonlari ilk bolalikdan rivojlana boshlaydi. Aynan ularning rivojlanishiga
5 - 12 yoshgacha bo‗lgan bolalarni tarbiyalashda katta e‘tibor berish zarur. Bu
davrni olimlar senzitiv, ya‘ni tasavvurni fikrlash va tasavvur qilishni rivojlantirish
uchun eng ma‘qul davr deb hisoblaydilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
