Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта-махсус таълим вазирлиги

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА-МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ МАГИСТРАТУРА БЎЛИМИ
Қўлёзма хуқуқида УДК: 638

РАЖАББОЕВ ХУСАН БОЙМУРОДОВИЧ

АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИДА КОРПОРАТИВ БОШҚАРУВНИ ТАКМОМИЛАШТИРИШ ЙЎЛЛАРИ
Мутахассислик: 5А230201 - “Менежмент”
Магистр академик даражасини олиш учун ёзилган
ДИССЕРТАЦИЯ
Илмий раҳбар: и.ф.д.,проф,Э.Набиев


ТОШКЕНТ – 2016

Диссертация Тошкент молия институти “Менежмент ва маркентинг кафедрасида бажарилган
Илмий раҳбар и.ф.д.,проф, Э.Набиев
Кафедра мудири и.ф.н., доц. Х. Асатуллаев
Магистратура бўлими бошлиғи и.ф.н. , доц. У.Ортиқов

	MUNDARIJA	BET
I BOB	KIRISH……………………………………………………… AKSIYADORLIK JAMIYATLARIDA KORPORATIV BOSHQARUVNI TASHKIL ETISHNING ILMIY ASOSLARI …………………………………………………	3 8
1.1. 1.2. 1.3.	Aksiyadorlik jamiyatini tashkil etish, xususiyatlari va rivojlanish bosqichlari................................................................. Aksiyadorlik jamiyatida korporativ boshqaruvni tashkil etishning nazariy asoslari va rivojlanish bosqichlari ………… Aksiyadorlik jamiyatida korporativ boshqaruvning huquqiy- me’yoriy asoslari va xalqaro amaliyoti (modellari)……………	8 16 23
	I bob bo’yicha xulosa……..……………………………………	31

II BOB “O’ZPAXTASANOAT”AKSIYADORLIK JAMIYATIDA KORPORATIV BOSHQARUV VA UNING MOLIYAVIY- IQTISODIY HOLATI TAHLILI…………………………….. 32

1. 
   “O’zpaxtasanoat” aksiyadorlik jamiyatida korporativ
   

boshqaruvning tashkiliy tizimi va uning tahlili 32

2.2.	Korxonaning moliyaviy –iqtisodiy holati tahlili va uning yangi boshqaruv tizimi bilan bog’liqligi ………………………	39
2.3.	Yangi joriy etilgan boshqaruv tizimi samaradorligi tahlili	44
III BOB 3.1. 3.2.	II bob bo’yicha xulosa………………………………………… AKSIYADORLIK JAMIYATLARIDA KORPORATIV BOSHQARUVNI TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI… Aksiyadorlik jamiyatida dividentni oqilona joriy tashkil etish yo’lanishlari………………………………………………… Aksiyadorlik jamiyatida korporativ boshqaruvni takomillashtirish yo’llari………………………………………	57 59 59 68
	III bob bo’yicha xulosa…...……………………..………	73
	XULOSA ……………………..………………..........................	75
	FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI	79
	ILOVALAR……………………..………………....................	84

KIRISH

Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasida aksiyadorlik jamiyatlarida samarali boshqarish tizimini tashkil etishda korporativ boshqaruvni takomillashtrish yo’llari, va korporativ boshqaruv standartlarini kiritishda rag’batlantirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Jumladan, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tarkibiy o’zgarishlar va yuksak texnologiyalarga asoslangan zamonaviy korxonalarni yanada rivojlantirish dasturidagi vazifalaridan kelib chiqqan holda aksiyadorlik jamiyatlariga zamonaviy texnologiyalarni keng joriy etish, investitsiyalarni jalb etish, innovatsion jarayonlarni rivojlantirish korporativ boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish zarurligini ko’rsatmoqda.
Shunday ekan, iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida korxonalarda korporativ boshqaruv tizimini tashkil etish hamda ushbu tizimni takomillashtirish yo’llarini o’rganish muhim vazifalardan biri sanaladi. Binobarin, Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: “ Korporativ boshqaruv tizimidagi printsip va yondashuvlarni tubdan o’zgartirishimiz uning haqiqiy bozor xususiyatlariga ega bo’lishini ta’minlash va konservativ qarashlardan xalos bo’lishida katta hissa bo’ldi.”¹
Korxonalarni korporativ boshqarish bo’yicha ilg’or xalqaro tajribani o’rganish asosida aksiyadorlik jamiyatlarining yangi namunaviy tuzilmasi ishlab chiqildi va tasdiqlandi. Shu tariqa, zamonaviy korporativ boshqaruv tizimi talablarini inobatga olgan holda, Lavozim va kasblarning yangi klassifikatori ishlab chiqildi va tasdiqlandi, unga bozor iqtisodiyoti talablariga mos keladigan 566 ta yangi toifa kiritildi.

Ana shu klassifikator asosida rahbarlar tarkibi attestatsiyadan o’tkazildi. Rahbar kadrlarning korporativ boshqaruvning zamonaviy usul va printsiplari, menejment va marketing bo’yicha bilimlarini baholash ushbu sinovning asosiy maqsadi qilib qo’yildi. Uning natijalariga ko’ra, attestatsiya qilingan 721 nafar
¹ O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi. 2016 yil 16 yanvar.
rahbart xodimning yarmi – 49 foizi attestatsiyadan o’tgan bo’lsa, ularning har uchinchisi attestatsiyadan shartli ravishda o’tkazilgan, 20 foizi yoki har beshinchi rahbar esa egallab turgan lavozimiga loyiq emas, deb topilgan. Bu raqamlar, tabiiyki, ko’p narsadan darak beradi va aksiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tizimini tubdan o’zgartirishdek muhim ishni o’z vaqtida boshlaganimizni yana bir bor tasdiqlaydi.
Bo’shab qolgan rahbarlik lavozimlariga puxta bilimga ega bo’lgan, zamonaviy menejment va marketing usullarini amalda qo’llay oladigan yosh mutaxassislar tayinlandi.
Shu borada Germaniyada joylashgan Evropa menejment va texnologiyalar maktabining faol ishtirokida aksiyadorlik jamiyatlarining rahbar xodim va mutaxassislarini tizimli asosda tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish, ularning zamonaviy korporativ boshqaruv usullarini egallashini ta’minlash lozim.
Shuni ham aytish joizki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va hususiylashtirish natijasida tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatlarida xalqaro aloqalarning mustahkamlanib borishi samarali korporativ boshqaruv tizimi kengroq joriy qilinishini talab etmoqda. Demak, aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish iqtisodiyotning barcha sohalariga investitsiyalarni jalb etishning muhim omili hisoblanadi. Shu bois O’zbekiston Respublikasida o’z milliy korporativ boshqaruv modelini shakllantirish jarayoni boshlang’ich bosqichlarida turganligi sababli korporativ boshqaruvni tadbiq etish va uni kelajakda istiqbolli rivojlantirish, iqtisodiyotning u yoki bu modeli muammolarini hal etishga qaratilishi tadqiqot ishining asosiy vazifalaridan hisoblanadi
Bugungi kunda mamlakatni modernizatsiyalash sharoitida korxonalar iqtisodiy negizi keskin o’zgarib bormoqda. Ko’p ukladli iqtisodiyot bo’lganligi uchun turli mulk shakllariga asoslangan korxonalar amaliy faoliyat olib bormoqdaki, ularning tahlilini olib borish, baholash, ular tuzilmasidagi o’zgarishlarni keng ilmiy tadqiq etish, ular faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillarni
o’rganish bu borada ilmiy taklif va tavsiyalar ishlab chiqish o’z navbatida dolzarblik kasb etadi.
Tadqiqotning obyekti va predmeti. Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvni tashkil etish borasidagi munosabatlar va ularni takomillashtirish yo’nalishlari tadqiqot predmeti bo’lib xizmat qildi.
Tadqiqot obyekti sifatida “O’zpaxtasanoat”aksiyadorlik jamiyati olingan.
Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirishda boshqaruv usullaridan samarali foydalangan holda yirik turdagi korporativ boshqaruv tizimlarini tashkil etish va boshqarish jarayonida qo’l keladigan taklif va tavsiyalarini ishlab chiqishdan iborat.
- Korporativ tuzilmalar faoliyatida korporativ boshqaruv tizimini asoslab berish;

• 
  Paxta sanoat korxonalarida korporativ boshqaruv jarayoniga optimal innovatsion strategiyalarni joriy etish orqali investitsiyalarni samarali jalb qilish yo’llarin tadqiq etish;
  
• 
  Korporativ boshqaruvni takomillashtirishning huquqiy asoslari ilmiyligini
  

o’rganish;

• 
  Korporativ boshqaruv tizimida jahon tajribasining maqsadga muvofiq jihatlarini ko’rsatib berish;
  
• 
  Aksionerlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvni takomillashtirish yuzasidan amaliy asoslangan taklif va tavsiyalarni ishlab chiqish.
  
• 
  Korxonada mavjud boshqaruv tizimining tashkil etilishi va uni o’ziga xos jihatlari o’rganildi;
  
• 
  Korxonada samarali dividend siyosatini amalga oshirishning uslubiy asoslari ishlab chiqildi;
  

Ilmiy yangiligi:

• 
  korporativ boshqaruvning instituttsional asoslari ishlab chiqilgan;
  
• 
  korporativ hamjamiyat mulkiga umumiy egalik (hamegalik) qilish yoki shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarni qondirishga qaratilgan sheriklik yoki hamkorlik munosabatlarini o’ziga xos jihatlari ishlab chiqilgan;
  

• 
  samarali dividend siyosatini amalga oshirishning uslubiy asoslari ishlab chiqilgan;
  
• 
  korporativ boshqaruni tashkil etish va uni tokomillashtirish bo’yicha ilmiy- amaliy jihatdan asoslangan takliflar ishlab chiqilgan.
  

Tadqiqotning ilmiy masalalari va farazlari. Magistrlik dissertatsiyasida aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvni tashkil etishning nazariy asoslari, rivojlanish bosqichlari va xuquqiy me’yoriy asoslari tadqiq qilingan. Bundan tashqari korxonaning moliyaviy iqtisodiy xolati ilmiy jixatdan yondoshilgan xolda taxlil qilingan. Korxonaning korporativ boshqaruvini yanada takomillashtirish maqsadida kelajak istiqboli belgilab berilgan.
Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi(tahlili). Korporativ boshqaruvga doir masalalar I. Ansoff, U.Batner, D. Yermax, R.Lazer, D. Lorsh,
K. Meyr, P. Milgrom, B. Meyn, D. Seyler Mixaylov D.M., D. Tobin, M. Xessel,
D. Charxem, A. Shleyfer kabi bir qator xorij olimlarining ilmiy asarlari ko’rib chiqilgan. Ularda korporativ boshqaruvga bag’ishlangan tadqiqotlarning asosiy qismi rivojlangan g’arb mamlakatlari misolida o’rganilgan. Shu jumladan, moliya bozorlari, Kuzatuv kengashi, aksiyadorlarning xuquqlari va vazifalari tadqiq etilgan. Turli xuquqiy tizimlarning korxonaga ta’siri o’rganilgan. Korporativ boshqaruv sifatini baholashning yagona reyting tizimini yaratish to’g’risidagi ilmiy tadqiqotlar olib borilgan.
Korporativ boshqaruv masalalari bilan bir qator o’zbek iqtisodchi olimlari ilmiy tadqiqotlar olib borishmoqda. Jumladan, A.M. Qodirov, Qurbonov X.A D.Suyunov, M.B.Hamidulin, K.Tolipov,M. Bo’taboev, Sh.Boboxo’jaev, Xodiev B.Yu., Berkinov B.B, Zaynutdinov Sh.N kabi mamlakatimiz olimlari va soha mutaxassislari tomonidan o’rganilib, ko’plab ilmiy asarlar chop etilgan . Ular tomonidan korporativ tuzilmalar to’g’risidagi tadqiqotlar(B.B. Berkinov), korporativ munosabatlarning xuquqiy asoslari(S.S. Gulyamov), Korporativ tuzilmalarini tashkil etish va ularni boshqarish(A.A. Xoshimov), Korporativ boshqaruv mexanizmining shakllanishi va rivojlanishining kotseptual asoslari(M.B. Xamidulin), Biznes muxitining rivojlanishiga korporativ boshqaruv
mexanizmini joriy etish masalalari(D.X. Suyunov), Bozor iqtisodiyoti sharoitida korporativ boshqaruvining shakllanishi va rivojlanish xususiyatlari(O.M.Mansurov)ga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan va monografiya nashrdan chiqarilgan.
Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi. Abstrakt-mantiqiy, monografik, hisob-konstruktiv, iqtisodiy-statistik va matematik-modellashtirish singari bir qator statistik taxlil uslublaridan keng foydalanildi.
Tadqiqotning natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati.
Tadqiqot natijalaridan aksionerlik jamiyatlarining samarali faoliyat yuritishi, aksiyadorlarning manfaatlari to’laqonli bo’lishi, investitsion jozibadorligi, moliyaviy inqirozga uchramasligi maqsadida korporativ boshqaruv tizimini shakllantirish va uni takomillashtirishda foydalanish mumkin. Shuningdek dissertatsiya materiallaridan oliy o’quv yurtlari o’quv dasturlari doirasida foydalanish mumkin.
Ish tuzilmasining tavsifi: ilmiy ish kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat