4.3.3. Сув ресурсларини интеграциялатттган ҳолда бошқаришга кўшилишга
дойр мажбуриятлар
Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари 1995 йил 20 сентябрда Нукусда қабул
қилинган дек-ларацияда Давлатлараро сувлар тўғрисидаги конвенцияни
қўллаб-қувватлашини билдирган ва Орол денгизи ҳавзасини барқарор
ривож-лантириш бўйича халқаро конвенцияни ташкил этиш зарурлигини қайд
этган. Давлатлараро мувофиқлаштирувчи сув хўжалиги
комис-сиясининг
Олмаотада ўтган йиғилиши протоко-лида (2002 йил 14-15 июн)
комиссия аъзолари ўз
давлатлари ҳукуматига Давлатлараро сув щимлари ва халцаро кулларни ҳимоя цилиш ва улардан
фойдаланиш бўйича конвенцияни (Хельсинки, 1992) ратификация цилиш имко-нияти тўзрисидаги
таклифларни белгиланган тартибда киритиш масаласини куриб чщиши зарурлиги цайд этилган.
Шунингдек, Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг давлатлараро ҳамкорликни
янада мустаҳкамлаш ва ривож-лантиришга тайёр эканлиги ўз ифодасини топтан
қатор баёнот ва декларациялари ҳам мав-жуд.
Бугунги кунда Давлатлараро сув оқимлари ва халқаро кўлларни ҳимоя қилиш ва
улардан фойдаланиш бўйича конвенцияга фақат Қозоғистон Республикаси (2000)
қўшилган, бироқ Марказий Осиёнинг барча давлатлари табиий ресурслардан
137
оқилона фойдаланиш ҳамда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш буйича
мажбуриятларни ўз
зиммасига олиб, БМТнинг Рио-Конвенциясини ратификация
қилган. Гло-бал конвенциялар ўртасидаги ўзаро боғлиқлик ва уларнинг синергетив
имкониятлари сув ресурсларини бирлашган ҳолда бошқариш учун мазкур
тизимларнинг восита ва механизмлари-дан янада оқилона, самарали ва тежаб-тергаб
фойдаланиш имконини беради. Бу борада халқаро сув оқимларидан
фойдаланишнинг қуйидаги асосий тамойилларига риоя қилинади:
•
сув ресурслари умумий мулк ва келажак-даги
тараққиёт асоси хисобланади,
уларнинг
миқдори жуда чекланган;
•
сув ресурслари давлатлар чегаралари билан чекланмаган;
•
сув ресурсларини бошқаришдан кўзланган асосий мақсад - халқлар ва
давлатларнинг умумий фаровонлигидир;
•
ҳавзалар манфаатлари шахсий, жумладан сув ресурсларидан фойдаланадиган
айрим давлатлар манфаатларидан ҳам устун;
•
сув ресурсларидан адолатли ва оқилона фойдаланиш тамойили ҳамда зарар
етказ-маслик қоидаларига қатъий амал қилиш.
Марказий Осиёнинг бошқа давлатлари каби Ўзбекистоннинг саъй-ҳаракатлари ва
фаолияти ҳам унинг халқаро сув оқимларидан дарёлар-нинг юқори ва қуйи қисмида
жойлашган бошқа давлатларга нисбатан адолатли ҳамда оқилона фойдаланишнинг
асосий қоидаларига риоя қилиш тарафдори эканидан далолат беради.
Аввалги
бўлимларда ушбу мамлакат томонидан сув тақчиллиги ва атроф-муҳит
инқирозининг салбий оқибатларини бартараф этиш бўйича курилаётган тезкор
чоралар миллий ва минтақавий даражада мавжуд вазиятга ижо-бий таъсир
кўрсатади.
Йоханнесбурга ўтказилган Барқарор ривожла-ниш буйича жаҳон саммита (2002)
барча дав-латларни 2005 йилда сув ресурсларини бирга-ликда бошқариш ҳамда
сувни тежаш бўйича ўз режаларини ишлаб чиқишга даъват этди. Саммит
давлатларга
"сув ҳавзалари, тацсим-лагичлари ва ер ости сувларини биргаликда бошқариш
бўйича миллий ва минтацавий стра-тегиялар, режалар ҳамда дастурларни ишлаб чиқиб, амалга
ошириш; сув ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш ва тацсимотини
таъминлашда инсоннинг энг муҳим щтиёжларини цондириш, ҳимояга муҳтож экотизимларни
асраб-авайлаш, цайта тиклаш талаблари ва маиший, саноат, цишлоц хужалиги щтиёжлари
ўртасида мутаносиблик-ка эришишга устувор вазифа деб цараш, жумладан, ичимлик сув
сифатини яхшилашЪт
тавсия этди. Сув ресурсларини интеграция-лашган ҳолда
бошқариш кенг маънода учта асосий устувор йуналиш - иқтисодий ривожла-ниш,
экологик барқарорлик ва ижтимоий эҳтиёжлар ўртасида сиёсий узвийликдан
ибо-ратдир.
138
Жаҳон банкининг Орол денгизи ҳавзаси бўйича дастури (ОДҲД-1) доирасида қабул
қилинган "Орол ҳавзаси мамлакатлари минтақавий сув стратегиясининг асосий
қоидалари" хужжатининг қабул қилиниши Марказий Осиё
нинг Сув ресурсларини интеграциялашган ҳолда бошқариш жараёнига қушилиш
борасидаги дастлабки қадами бўлди (1997). Юқорида қайд этилганидек, БМТнинг
Осиё ва Тинч океа-ни буйича иқтисодий ва ижтимоий комиссия-сининг (ЭСКАТО)
фаолияти 2000
йилдан бошлаб, Марказий Осиё минтакасида стратегик
режалаштириш ва сув ҳамда энергетика ресурсларини бошкариш соҳасидаги
имкониятни оширишга каратилган (105). 2002 йилдан CACENA Глобал сув
ҳамкорлигининг Техник кумитаси сув ресурсларини интеграциялашган ҳолда
бошқаришнинг тамойил ва ёндашувлари-ни Марказий Осиёнинг беш давлатида
жорий этмоқда. 2004 йилда ушбу қўмита донор
мам-лакатларнинг молиявий
кўмагида (Финляндия ва Норвегия) Қозоғистон Республикасида СРИБ Миллий
стратегияси ва Орол денгизининг бошка мамлакатлари учун СРИБ Миллий
стра-тегиясининг асосий қоидаларини ишлаб чиқиш ташаббуси билан чиқди.
Марказий Осиё мамла-катларининг интеграциялашуви учун халкаро ёрдам, СРИБ
ва сувдан самарали фойдаланиш буйича миллий стратегиялар ҳамда режаларни
ишлаб чиқишда кўмаклашиш талаб этилади. Орол денгизи ҳавзасида хавфсизлик ва
барқарорликни таъминлаш мақсадида сув-энергетика ресурсларидан оқилона
фойдаланиш буйича СРИБ миллий режаларини БМТ ЭСКАТО ҳамкорлик
стратегияси билан чамбар-час боглаш зарур.
Узбекистон Республикасида СРИБ Миллий стратегиясини ишлаб чиқиш экологик
самара-дорлик, сув ҳамда ердан фойдаланишда аҳоли
сонининг купайиши,
миграцияси ва эҳтиёжлари билан боғлиқ ўзгаришларга мосла-шиш ҳисобга
олинган ҳолда сув-энергетика ресурсларини интеграциялашган ҳолда
бошқариш ёндашувлари ва механизмларини ривожлантириш ҳамда жорий этишга
ёрдам беради. СРИБга оид стратегик назар 4.4-расмда уз ифодасини топган.
Ўзбекистонда СРИБни муваффақиятли тадбик этишда ўтган йиллар тажрибаси ва
дунё ютуқлари ҳамда халқаро ҳамжамиятнинг молиявий қўллашида дастур ва
лойиҳаларни
4.4-расм.
Сув ресурсларидан интеграпиялашган ҳолда бошкаршшшнг
стратегик босқичи -ҳаракатлантирувчи қучлар, натижалар ва фаолият
амалга оширишда мамлакатни олган сабоқлари халқларининг туб манфаатларининг
умумийли-асосий туртки булигпи мумкин. Куп асрлик ри- ги белгиланган
мақсадларга эришишга ишонч вожланиш тарихи ва Оролбўйи минтақаси туғдиради.
