tutgan orni
Atom, yadro va elementar zarralar fizikasi-atom, yadro va elementar zarralarning tuzilishi, xossalari va o`zaro aylanishlari haqidagi fan hisoblanadi.
XX asrga kelib klassik fizikaning tuzilishi yakunlandi. Lekin uning qo`llanish chegarasining cheklanganligi ma`lum bo`lib qoldi. U faqat makroolam va megaolamlardagi jismlar, ya`ni o`lchamlari katta jismlarni xarakterlashi ma`lum bo`ldi. Mikroolamdagi zarralar uchun esa qo`llab bo`lmasligi ko`rinib qoldi.
Bu esa fizik protsess va hodisalarning klassifikatsion belgilari sifatida ularning tezliklari (energiyalari) va o`lchamliklarini olish mumkinligini ko`rsatadi.
Tezliklar bo`yicha fizik protsesslar quyidagicha klassifikatsiya qilinadi:
Agar zarralarning tezliklari yorug`likning vakuumdagi tezligi tartibida, ya`ni ularning kinetik energiyalari zarralarning tinchlikdagi energiyalari bilan taqqoslanadigan darajada bo`lsa, bu protsesslar relyativistik protsesslarga tegishli bo`ladi.
Agar zarralarning tezliklari s dan yoki kinetik energiyalari esa
tinchlikdagi energiyadan kichik bo`lsa, bu protsesslar norelyativistik protsesslarga tegishli bo`ladi.
Har bir klassifikatsion belgiga biror fundamental doimiy mos keladi. Yuqoridagi belgiga
esa yorug`likning vakuumdagi tezligi mos keladi.Chegaraviy hol c da relyativistik
mexanikadan klassik mexanikaga o`tiladi. Ushbu dalil moslik printsipining xususiy ko`rinishlaridan biridir.
Fizik hodisalarni ularga xos o`lchamliklar bo`yicha quyidagicha klassifikatsiya qilish mumkin:
Xarakterli o`lcham 100 mln yorug`lik yilidan katta bo`lsa, megaolam bilan ish ko`rilayotgan bo`ladi.
Atrof muhitni o`rab turgan jismlar oddiy ko`z bilan baholanishi mumkin bo`lgan o`lchamliklarga ega bo`ladilar. Ular makroskopik fizikaning predmeti bo`lgan makroolamni tashkil etadi.
Agar xarakterli o`lcham 10-8 m dan kichik bo`lsa, unga mos keluvchi hodisa mikroolamga tegishli bo`ladi. bunday hodisalarni kvant fizika o`rganadi.
Bu klassifikatsion belgiga Plank doimiysi mos keladi.
Atom, yadro va elementar zarralar yorug`likning vakuumdagi tezligiga yaqin tezlik bilan harakatlanadilar. Shu sababli ularning harakati relyativistik mexanika qonunlariga bo`ysunadi. Shuning uchun atom, yadro va elementar zarralar fizikasida relyativistik munosabatlar katta ahamiyatga ega bo`ladi.
Zarraning tezligi yorug`likning vakuumdagi tezligidan juda kichik tezlikda harakatlangan vaqtida ega bo`lishi mumkin bo`lgan massaga zarraning tinchlikdagi massasi deyiladi. U t0 harfi bilan belgilanadi. Ushbu massaga Eynshteyn formulasiga muvofiq e0=m0c2 tinchlikdagi energiya mos keladi.
Zarraning harakati tufayli oladigan massasiga t relyativistik massa deyiladi. U tinchlikdagi massa bilan quyidagicha bog`langan:
m m0 .
bu erda
v -zarraning nisbiy tezligi. U holda zarraning to`liq energiyasi quyidagicha
c
aniqlanadi:
m c2
E 0
E0 .
Zarraning to`liq energiyasi uning kinetik va tinchlikdagi energiyalari bilan quyidagicha bog`langan:
E T E0 .
Zarraning kinetik energiyasi quyidagicha hisoblanadi:
T m c2 ( 1) E ( 1) m c2 ( 1
1) .
0 0 0
Zarraning relyativistik impul`si quyidagicha topiladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |