1-mavzu. “Kimyo” faniga kirish
Kimyo tushunchasi. Tarixiy yondashuv va kimyoning zamonaviy rivoji. Materiya va
harakat. Materiya va harakatning bog’liqligi. Kimyo – moddalar va ularni turli holatlarga
aylanishini tushuntiruvchi fan.
Reja:
1.
Fanning maqsad va vazifalari
2.
Kimyo fanining paydo bo'lish tarixi.
3.
Modda va materiya tushinchalari
Tayanch so’zlar:
modda, atom, molekula, daltonidlar, bertoloidlar, materiya, proton, elektron,
neytron, ion, allotropiya, valentlik, agregat holatlar,
atom massa, ekvivalent, ekvivalent hajm,
molyar massa, zichlik.
O’quv mashgulotining maqsadi:
Talabalarga elementlarning atom massalari haqida
tushuncha berish, absolyut va nisbiy atom massalarni tushintirish.
Kimyo fanining maqsad va vazifalari.
Hozirgi vaqtda kimyo xalq xo„jaligida g„oyat muhim rol o„ynaydi. Tabiatdan faqat xom ashyo,
ruda, toshko„mir, neft va boshqalargina olinmoqda. Tabiiy xom ashyoni kimyoviy yo„l bilan qayta
ishlab xalq xo„jaligi uchun zarur mineral o„g„itlar, pestitsidlar,
metallar, plast
massalar, bo„yoqlar,
dorivor moddalar va boshqalar tayyorlanadi.
Kimyo fani tabiiy materiallarni tejab ishlatish, ishlab chiqarishning qo„shimcha mahsulotlari va
chiqindilaridan foydalanish masalalari bilan ham shug„ullanadi. Turli moddalar hosil qilishning
birmuncha yangi samarali usullarini topadi va hokazo. Bunda dastlabki ilmiy tekshirish institutlari va
laboratoriyalari tashkil etildi, ular kimyo fani va kimyo sanoatining rivojlanishida muhim rol o„ynadi.
Ikkinchi jahon urushidan oldingi besh yilliklar mobaynida sobiq ittifoqda qudratli kimyo sanoati
barpo etildi. Vatanimizda topilgan fosforli va kaliyli tuz konlari asosida tog„-kimyo kombinatlari,
mineral o„g„itlar, sintetik kauchuk, kalsiy karbid, plastmassalar, texnika maqsadlarida ishlatiladigan
rezina buyumlar ishlab chiqariladigan korxonalar qurildi. Sun‟iy tola, bo„yoq, dorivor moddalar va
kinoplyonkalarning yangi xillarini ishlab chiqarish o„zlashtirildi.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda kimyo sanoatining azotli o„g„itlar, kaliyli o„g„itlar,
plastik massalar, xlor va uning hosilalari ishlab chiqariladigan organik sintez tarmoqlari ancha
kengaydi. Kimyoviy tolalar, sintetik etil spirt, qishloq xo„jalik zararkunandalariga qarshi
ishlatiladigan organik preparatlar va boshqalar ishlab chiqarish yo„lga qo„yildi. Buning uchun bir
qancha yangi korxonalar qurildi hamda borlarining ko„pi takomillashtirildi.
Radiotexnika,
elektrotexnika, aviatsiya, avtomobil sanoatlarida va sanoatning boshqa tarmoqlarida ishlatiladigan
sintetik materiallaming turi hamda ularni ishlab chiqarish ko„paytirildi. Yangi sintetik materiallar
tabiiy materiallaming o„rnini bosibgina qolmay, ularni ishlatish natijasida sanoatning ko„pgina
tarmoqlarida ishlab chiqarishning texnika darajasini yuksaltirish uchun keng yo„l ochiladi.
Mamlakatimiz kimyo sanoatini yuksaltirish viskoza, kapron, atsetat tolalar, shuningdek, lavsan,
nitron, xlorin va boshqa sintetik tolalar ishlab chiqarishni ko„paytirishga imkoniyat yaratib berdi.
Ulardan texnikaviy buyumlar va xalq iste‟mol mollari,
gazlamalar, trikotaj, poyafzal tayyorlash
mumkin bo„lib qoldi va hokazo.
Mamlakatimiz xalq xo„jaligini kimyolashtirish sanoat va qishloq xo„jaligining hamma sohalarida
ishdab chiqarishning kimyoviy usullaridan keng ko„lamda foydalanishni ta‟minlabberdi. Qishloq
xo„jaligini kimyolashtirish har xil agrotexnika tadbirlari bilan birga amalga oshirilganda paxtachilik
hosildorligi va chorvachilik mahsuldorligi yuqori darajada ortadi.
Hozirgi zamon kimyosi xalqimiz hayotining farovonligini yuksaltirishga har taraflama yordam
bermoqda. Sobiq ittifoqning boshqa respublikalari kabi O„zbekistonda ham kimyo fani va kimyo
sanoati rivoj topdi. Bizning respublikamizda bir necha
ilmiy tadqiqot institutlari, Fanlar
Akademiyasining kimyo, bioorganika, o„simlik moddalari kimyosi, neft va gaz hamda boshqa
institutlarida, o„nlab oliy o„quv yurtlarining kafedralarida, muammoli
laboratoriyalarida kimyo
fanining tarmoqlari taraqqiy etdi. Respublikamizda bu sohada yirik olimlar (O.S. Sodiqov, S.Yu.
Yunusov, K.S. Ahmedov, M.N. Nabiev, X.U. Usmonov, Yo.Yu. Aliev, Sh.T. Tolipov, X. R.
Rustamov, M.A. Asqarov, A.S. Sultonov va boshqalar) yetishib chiqdi.
Mustaqillik yillarida O„zbekistonning bir qancha shahar va hududlarida kimyo korxonalari,
zavodlari qurildi. Sho„rtan gaz kimyo kompleksi, Ustyurt gaz kimyo kompleksi, Chirchiq
elektrokimyo kombinati, Navoiy azot korxonasi, Samarkand chinni zavodi, Farg„ona azot korxonasi,
Olmaliq, Qo„qon kimyo zavodlari, Muborak
Neftni qayta ishlash zavodi, Qo„ng„irot soda zavodi,
Dehqonobod kaliy zavodi va boshqalar, xalq xo„jaligini kerakli mahsulotlar bilan ta‟minlab
kelmoqda.
