1. Ishsizlik tushunchasi va uning paydo bo'lish sabablari. Ishsizlik turlari, shakllari

Davriy (tsiklik) ishsizlik. Uchinchi tur davriy (tsiklik) ishsizlik – ishlab chiqarish hajmining pasayishi natijasida ishchi kuchiga bo’lgan talabning kamayishi oqibatidagi ishsizlikdir. Sobiq Ittifoq davrida xalq xo’jaligi tarmoqlari o’rtasidagi nomutanosiblikning kuchayishi oqibatida iqtisodiy aloqalarning uzilishi ishlab chiqarish hajmining keskin pasayishiga olib keldi. O’zbekistonda ham bozor tuzilmasining yaratilmaganligi, xom ashyoni qayta ishlash sanoatining past rivojlanganligi, tadbirkorlik faoliyati uchun sharoitlar to’liq yaratilmaganligi va boshqalar sababli ishsizlar soni ko’paydi. Rivojlangan mamlakatlardagi ishlab chiqarishning pasayishi iste’mol bozorining to’yinishi va natijada talabning pasayishi bilan bog’liqdir. Davriy ishsizlikda ishsizlar soni keskin ko’payadi. Masalan, AQShda 1933 yildagi “Buyuk depressiya” davrida ishsizlik taxminan 25,0 %ga teng bo’lgan edi. [6, 89-bet].
Iqtisodiyotda birinchilar qatorida rivojlanayotgan, yangi ish o’rinlariga va katta investitsiyalarga ega bo’lgan, ishlab chiqarish hajmlarini oshirib borayotgan tarmoqlar chiqadi. Iqtisodiyotning tarkibiy qayta qurilayotganligi sababli hozirgi paytda katta miqyosda bo’lmasada, ishsizlikning yangi turlari namoyon bo’lmoqda.
Iqtisod ilmida ishsizlikning boshqa turlari mavjud bo’lib, ularning to’laroq tasnifi quyidagi 4-chizmada keltirilgan.

4-chizma. Ishsizlik turlarining tasnifi

Ulardan biri institutsional ishsizlik bo’lib, u mehnat bozorining muvofiq ishlab turishi (bo’sh ish o’rinlari to’g’risidagi axborotlarning nomukammalligi, nafaqalar to’lanishining davomliligi va hokazolar) natijasida yuzaga kelgan ishsizlik turidir. Ushbu ishsizlik turini ishchi kuchi bozori institutlarining o’zi keltirib chiqaradi. Institutsional ishsizlik yalpi hodisa sifatidagi ishsizlik nafaqasining miqdori insonning asosiy ehtiyojlarini ta’minlash uchun yetarli bo’lganida va shu tufayli ish izlashga qiziqish yo’qolganida yuzaga keladi.
Institutsional ishsizlik. Institutsional ishsizlik jamiyatda mutlaqo zarur bo’lgan ijtimoiy himoya shakli sifatidagi kafolatlangan ish haqi minimumi joriy etilishi tufayli kelib chiqqan. SHu munosabat bilan shunday vaziyat yuzaga keladiki, bunda inson nisbatan past ish haqi olib mehnat qilishga rozi bo’ladi, ish beruvchi ushbu ish haqini to’lashga tayyor turadi, lekin bunda o’zaro qiziqish yuzaga kelmaydi. Chunki ish beruvchi ish haqini qonunda belgilangan eng past darajadan pastroq miqdorda tayinlashga huquqli emas.
G’arb mamlakatlarida iqtisodiy fanlarning asosiy namoyandalari ishsizlikka, uning xususiyatlariga, kelib chiqish sabablariga va ushbu ishsizlikni bartaraf etish usullariga oid talqinlari diametral tarzda bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan hollar ham uchrab turadi. Lekin G’arbdagi nazariyotchilarning ishsizlik tabiatiga oid qarashlari qanday bo’lishidan qat’i nazar, ularning barchasi pirovard natijada bitta fikrga – ishsizlik bozor iqtisodiyotining ajralmas elementidir degan fikrga keladi. Ishsizlikning eng ko’p tarqalgan shakllarining asosiy o’ziga xos belgilari 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval