1. Ishsizlik tushunchasi va uning paydo bo'lish sabablari. Ishsizlik turlari, shakllari

Artur Ouken nazariyasi. Amerikalik iqtisodchi Artur Ouken notabiiy yoki davriy ishsizlikning salbiy ta’sirga ega ekanligini matematik holda isbotlab berdi. A. Ouken qonuniga ko’ra ishsizlikning tabiiy darajasi 1,0 %ga oshganda yalpi milliy mahsulot 2,5 %ga kamayadi yoki 2,5 % yalpi milliy mahsulot yo’qoladi. Demak, mos ravishda ularning nisbati 1:2,5ga teng. Shu nisbatga asoslanib, yo’qotilgan yalpi milliy mahsulotning absolyut qiymatini aniqlash mumkin.
Aslida, Ouken qonuni quyidagi omillarni belgilaydi:

• 
  ishsizlikning tabiiy me’yorini, shunga ko’ra esa ish bilan to’liq bandlikni;
  
• 
  hatto tabiiy me’yordan chetga chiqadigan hollarida ham ishsizlikning mavjud me’yorini barqarorlashtirish uchun kerak bo’ladigan yalpi milliy mahsulot o’sishi sur’atini;
  
• 
  1:2,5 nisbati to’g’risidagi qoida ishsizlik va bozor sharoitidagi to’liq ish bilan bandlik muammosini hal qilish uchun yalpi milliy mahsulot o’sishi sur’ati qanday bo’lishi kerakligini ko’rsatadi.
  

Oukenning hisob-kitoblariga ko’ra, AQShning sharoitiga tatbiqan, ishsizlikning mavjud me’yorini barqarorlashtirish uchun yalpi milliy mahsulotning 2,7 % o’sishini ta’minlash kerak. Bu ishsizlik me’yorining oshib ketishiga yo’l qo’ymaslik uchun zarur chunki ishchi kuchining soni aholining ko’payib borishi hisobiga har yili oshadi va undan foydalanish unumliroq bo’lib boradi. Shu sababli ishsizlikni avvalgi darajasida saqlab qola oladigan yangi ish o’rinlari yaratish uchun yalpi milliy mahsulot o’sishi har yili 2,5-3 % tashkil etishi kerak bo’ladi. Shunday qilib, bunday hisob-kitoblar ishonchliligining cheklangan darajadaligi ayon bo’lmoqda – bu hisob-kitoblar konkret mamlakat bo’yicha uning iqtisodiy rivojlanishining muayyan bosqichiga tatbiqan qo’llanilishi maqsadga muvofiq. Iqtisodiyotda to’liq ish bilan bandlikka ishsizlikning ekspertlar 4-5 % deb baholaydigan tabiiy darajasi yuzaga kelganida erishilgan bo’ladi. Ishsizlik tizimini, ya’ni uning turli shakllari o’rtasidagi nisbatni tahlil qilishda umuman mamlakat iqtisodiyotidagi va ayrim (tarmoq va hududiy) mehnat bozorlaridagi ishsizlik bilan bo’sh o’rinlar soni o’rtasidagi nisbat va bog’liqlikni tahlil qilish maqsadga muvofiq. Ushbu bog’liqlikni Beverij egri chizig’i ifodalaydi¹.
Ettinchi rasmda bo’sh o’rinlar darajasi (V) bilan ishsizlar soni (U) o’rtasidagi funktsional o’zaro bog’liqlik ko’rsatib berilgan. Ushbu o’zaro bog’liqlik teskari chiziqsiz tusga ega bo’lib, shunday giperbola sifatida namoyon bo’ladiki, bu giperbola koordinatalar o’qiga yaqinlashadi, lekin ularga daxl qilmaydi, chunki iqtisodiyotda hamisha bo’sh o’rinlarning (hatto ular juda ham jozibasiz bo’lishi ham mumkin) va ishsizlarning qanchadir miqdori mavjud bo’ladi.
OZ chizig’i – to’g’ri burchak bissektrisasi, bu shunday nuqtalar o’rnashgan joyki, ularda U=V, ya’ni bo’sh o’rinlar soni ishsizlar soniga to’g’ri keladi. Ayni ushbu holda ishsizlik to’liq ish bilan bandlikni ta’minlaydigan o’z tabiiy darajasiga to’g’ri keladi. Beverjning UV₁ egri chizig’ida A nuqtasida bo’sh o’rinlar miqdori U_A ishsizlar soni U_A ga teng keladi; binobarin, U_A ishsizlikning tabiiy darajasidir.

0 V V
1-chizma. Beverij egri chizig’i (“bo’sh o’rinlar - ishsizlik” bog’liqligi)
Shunisi ham ayonki, UV₂ egri chizig’iga ishsizlikning
yuqoriroq (S nuqtasidagi) tabiiy darajasi to’g’ri keladi. Beverij egri chizig’ining chapga siljishi ishsizlarning ish topganliklari va shu tariqa ishsizlar soni ham, bo’sh o’rinlar soni ham kamayganligini anglatadi. Bu esa friktsiyaviy yoki (va) tarkibiy ishsizlik darajasining pasayishi natijasida ro’y beradi.
Beverij egri chizig’i bo’ylab harakatlanish muvozanatli ishsizlik bilan siklli ishsizlik o’rtasidagi nisbatning o’zgarib borishini yaqqol ko’rsatadi. Chunonchi, xuddi A nuqtasi kabi UV₁ egri chizig’ida joylashgan V nuqtasida ishsizlar soni U_V bo’sh o’rinlar soni V_V dan sezilarli darajada ko’pdir. Ishsizlar soni bilan band qilinmagan bo’sh o’rinlar soni o’rtasidagi nisbat mehnat bozorining holatini tavsiflaydi, u mehnat bozoridagi tig’izlik koeffitsienti degan nom bilan ataladi²:
K=U_V/V_V.
Natijada ish bilan bandlikka ko’maklashish xizmatlarining xodimlari “ishsiz” degan atamaning o’rniga “ish qidiruvchi” tushunchasini ishlatishlariga to’g’ri kelmoqda, bu esa ushbu xizmatlarning vazifalari doirasini kengaytiradi va murakkablash- tiradi. Ish qidiruvchi ishga joylashgan va ishidan mamnun bo’layotgan bo’lsa, unga ehtimol, qo’shimcha ish topishda ko’maklashish kerak bo’lar; ish yoqmayotgan bo’lsa, buning sababini aniqlash lozim bo’lar (masalan, ish sharoitlari noqulaydir yoki xodim lavozimiga to’g’ri kelmas). Basharti, ish qidiruvchi ishsiz shaxs bo’lsa (buning sabablari turlicha bo’lishi: u hech qachon ishlamagan yoki bir vaqtlar ishlagan, yoxud ishdan yaqinda bo’shatilgan bo’lishi mumkin), unga ish topib berish kerak va oldindan kasbga yo’naltirish ishlarini amalga oshirib, yangi kasbni o’rgatish zarur bo’ladi. [4, 164-bet]
Ishsizlikning haqiqiy miqyosini baholash uchun ishsizlarni ro’yxatga olish ishlarini ancha yaxshilash, Xalqaro Mehnat Tashkilotining uslubiyatiga muvofiq tarzda yashirin ishsizlik darajasini aniqroq baholab borish kerak.
XMT standartlariga ko’ra, ishsiz aholiga muayyan yoshga etgan, hisobot davri mobaynida ishsiz bo’lib, darhol ishga tushishga tayyor bo’lib turgan va faollik bilan ish qidirayotgan kishilar kiritiladi. Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarda ishsiz maqomiga ega bo’lmoqchi bo’lgan kishi quyidagi mezonlarga mos kelishi lozim:

1. 
   Ular ish bilan bandlikka ko’maklashish Markazi tomonidan ish qidiruvchi sifatida ro’yxatga olinishlari darkor. O’zbekiston sharoitida ko’plab kishilar haqiqatan ham ana shunday ishsizlik maqomidan foydalanmaydilar.
   
2. 
   Ishsiz deb hisoblanish uchun kishilar faollik bilan ish qidirishlari (odatda, ish bilan bandlik xizmatiga murojaat qilishdan oldin bir-to’rt hafta ilgari) kerak bo’ladi. Bizning real voqeligimizda – buni ish bilan bandlikka ko’maklashish Markazi xodimlari tomonidan qayd qilingan xodimlar kiradi. Ammo shunday mintaqalar ham borki, ishsizlik bo’yicha beriladigan nafaqa ishlab turgan korxonalardagi o’rtacha ish haqidan yuqoridir, bu ayniqsa, ishlamay turgan korxonalar uchun xos bo’lib, vijdonsiz ishsizlar faollik bilan ish qidirmaydilar, faqat uni izlayotgan hisoblanadilar, ular ko’pincha qayd qilinmagan daromadlarga ham egadirlar.
   
3. 
   Ishsizlar maqomi va ishsizlik bo’yicha nafaqa olish huquqi faqat ilgari ishlagan kishilarga beriladi. Odatda, da’vogar avvalgi 12 oydan qonunda qayd qilingan uch oy mobaynida ishga ega bo’lishi lozim. Bu shart ijtimoiy jihatdan o’zini to’liq oqlay olmagan chunki kimki to’rt oy mobaynida to’liqsiz ish kuni ishlagan bo’lsa, ishsizlik bo’yicha nafaqa olish huquqiga ega bo’ladi, kimki ikki oy mobaynida to’liqsiz ish kuni ishlagan bo’lsa, u nafaqa olish huquqiga ega bo’lmaydi. Ko’pgina G’arb mamlakatlarida bu shart ishsizlik bo’yicha nafaqa oluvchilar sonini kamaytirishga kuchli ta’sir qildi.
   
4. 
   Ishsizlik ixtiyoriy ravishda boshlanmasligi lozim. Bu hol kishilarga o’zini mas’uliyatsiz tutishga, alohida sabablarsiz bo’shashga yo’l qo’ymaydi, deb hisoblanadi. Biroq, ishdan o’z ixtiyori bilan ketish va ishdan bo’shash o’rtasidagi chegara hamisha ham aniq emas, chunki kishilarning bir qismi korxonadan majburan ketishi qayd etilishini istamaydi.
   
5. 
   Ishsiz kishi o’zi uchun ish bilan bandlikka ko’maklashish Markazi xizmati «mos keladi» deb hisoblagan ishga joylashish taklifini rad qilmasligi lozim. Zero «Mos keluvchi ish» mezonlarining ob’yektivligi haqida masala vujudga keladi.
   
6. 
   Ishsizlar boshqa daromad manbalariga ega bo’lmasligi kerak.
   
7. 
   Ishsiz kishi muayyan oylar mobaynida ishsizlik bo’yicha nafaqa olib turadi, shundan keyin nafaqaning miqdori kamaytiriladi yoki uni to’lash mutlaqo to’xtatiladi. Ishsizlik bo’yicha nafaqadan mahrum bo’lib qolish istiqboli ishsizni o’z kuch-g’ayratini ish qidirishga qaratishga majbur qiladi. Lekin, bu hol ko’pincha o’zining bilimi va tayyorgarlik darajasiga muvofiq kelmaydigan tasodifiy ishga rozi bo’lishiga olib keladi, pirovard natijada, bu joydan bo’shashiga to’g’ri keladi. Bu esa xodimning bundan keyingi hayotiga jiddiy salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.
   

Ma’lumki, amaliyotda tarkibiy omillarning ta’sirini davriy omillarning ta’siridan farqlash qiyin bo’ladi, shuning uchun fan foydalanadigan ta’riflar (friktsion, tarkibiy, davriy ishsizlik va ishsizlikning boshqa turlari) anchagina shartli tusga ega bo’ladi. Shunday bo’lsa-da, ushbu ta’riflar foydali tarzda qo’llanilishi mumkin, masalan, ulardan mehnat bozoriga ta’sir etadigan uzoq muddatli va qisqa muddatli omillarni aniqlash uchun foydalansa bo’ladi. Ishsizlikni miqdoriy baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Ishsizlik darajasi – mehnat bozorining hozirgi paytdagi ahvoli haqida va unda muayyan vaqt mobaynida ro’y bergan o’zgarishlar to’g’risida tasavvur beradigan asosiy ko’rsatkich.
1. Ishsizlik darajasining ko’rsatkichlari:
a) ro’yxatga olingan ishsizlik darajasi (Rid): Rid = Ris / Ifas x 100 = Ris / (Bs+Ris) x 100,
b) umumiy ishsizlik darajasi (Uid):
Uid = Ius / Ifas x 100 = Ius / (Bs+Ius) x 100,
v) to’liq ishsizlik darajasi (Tid): Tid = Shbs / Ifas x 100,
bunda Ris – ro’yxatga olingan ishsizlar soni, kishi;
Ifas – iqtisodiy faol aholi soni, kishi;
Ius – ishsizlar umumiy soni, kishi, mehnatga layoqatli aholi orasida tanlama tarzda o’tkaziladigan so’rovlar natijasida aniqlanadi;
Shbbs – shartli ma’nodagi ish bilan band bo’lmagan fuqarolar soni:
Shbbs = (ΣTf - ΣAf): Xf
bunda ΣTf – mintaqa iqtisodiy faol aholisining tadqiq qilinadigan davrdagi ish vaqti
(kishi-soatlar, kishi-kunlar)ning to’liq jamlama fondi; ΣAf – amalda ishlab berilgan vaqtning jamlama fondi;
Xf – bir nafar xodimning tadqiq qilinayotgan davrdagi ish vaqti (soatlar, kunlar)ning to’liq fondi.

2. 
   Ishsizlikning davomliligi (oy) – ko’rib chiqilayotgan davrning oxiriga kelib ishsiz maqomiga ega bo’lgan shaxslarning, shuningdek ushbu davrda ishga joylashgan ishsizlarning ish izlashlarining o’rta hisobdagi davomliligini tavsiflaydigan miqdor.
   
3. 
   Mehnat bozoridagi tig’izlik koeffitsienti (Tk) bir bo’sh o’ringa to’g’ri keladigan ro’yxatga olingan ishsizlar soni (Ris) bilan o’lchanadi:
   

Tk = Ris : ΣBs,
bunda ΣBs – mazkur davrdagi bo’sh ish o’rinlarining jamlama soni.
Agar joriy statistikada iqtisodiy, faol aholining soni haqidagi ma’lumotlar bo’lmasa, u milliy iqtisodiyotda yoki mintaqada ish bilan band bo’lganlarning ro’yxatdagi soni miqdori sifatida va: a) ish bilan bandlik bo’yicha mahalliy markazda yoki mintaqa ish bilan bandlikka ko’maklashuvchi markazida ro’yxatga olingan ish qidirayotgan ish bilan band emaslar soni:
b) XMT usuli bo’yicha hisoblab chiqilgan ishsizlar soni sifatida taxminan hisoblab chiqarilishi mumkin.