1-ma’ruza temir yo‘l transporti asoslarining asosiy mazmuni reja

2. Transport turlari, ularning xususiyatlari, transport tizimida tutgan o‘rni va tashish jarayonidagi hamkorligi.


Transportning ahamiyati va uning asosiy ko‘rsatkichlari. Transport moddiy ishlab chiqarishing o‘ta zaruriy tarmoqlaridan biri bo‘lib, xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarini tashish jarayonida davom etdiradi.
Har xil yuklarni ishlab chiqarilgan joyidan iste’molchilarga yetkazish va yo‘lovchilarni tashish bilan transport yangi mahsulot yaratmaydi. Transportning mahsuloti –yuk va yo‘lovchilarni tashish jarayonining o‘zidir.

Rasm 1.1. Yuklar tashish jarayoni

Zamonaviy transport turlari orasida alohida ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy turlardan biri – temir yo‘l transportidir. Temir yo‘llar mamlakatning barcha viloyat va nohiyalarini birlashtiradi, aholining tashish ehtiyojlarini, sanoat va qishloq xo‘jalik mahsulotlarining aylanishini ta’minlaydi va shuning uchun ham xalq xo‘jaligida katta ahamiyat kashf etadi.

Temir yo‘l transportining yangi nohiyalarni va ulardagi tabiiy boyliklarni o‘zlashtirishdagi ahamiyati katta, odamlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondiradi, o‘zga mamlakatlar bilan aloqalarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Temir yo‘llarning mamlakat hududlarini himoya qilishda ham ahamiyati beqiyosidir.
Barcha transport turlari o‘zaro hamkorlikda ishlab, tashish jarayonida bir-birini to‘ldiradi.
Transport mahsuloti bir qator ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi. Tashish ishlarining asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat:
r – tashish (jo‘natish) hajmi, odatda, yil bo‘yicha tonna miqdorida o‘lchanadi. Ushbu ko‘rsatkich ishlab chiqarish hajmini tashish hajmi bilan bog‘lash imkonini beradi;
årl - yuk aylanmasi (oboroti) tonna-kilometrda (tkm) belgilanib, tashilgan yuk miqdorini tashish masofasiga (l) ko‘paytirib topiladi. Yuk aylanmasi tashish jarayonining barcha bosqichlarida ham asosiy ko‘rsatkich bo‘lib, uning yordamida harakat vositalariga, ta’mirlash bazalariga, mehnat sarfiga, yoqilg‘i, elektr energiyasi va shu kabilarga ehtiyoj aniqlanadi.
Tashilgan yo‘lovchilar sonini (A) masofaga ( l ) ko‘paytirib, yo‘lovchilar aylanmasi yo‘lovchi-kilometr (Al) hisobida topiladi
Jadval 1.1