|
10.Smitning millat boyligi kitobi
U 1766 yilda o`z yurtiga qaytdi va o`zining bosh asari - "Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to`g`risidagi tadqiqot"ni yozishga kirishdi, bu asar 1776 yil martda Londonda chop etildi. Asarda insoniyat tomonidan ilgari yaratilgan iqtisodiy bilimlar mujassamlashtirildi va umumiy nazariy prinsiplar asosida nisbatan batartib iqtisodiy fanlar tizimiga aylandi.
A.Smitning bu asari besh kitobdan iborat bo`lib, birinchisida qiymat va qo`shimcha daromad muammolari tadqiq etildi, ikkinchisida - kapital jamg`arilishining shakllanishi davrida Yevropaning iqtisodiy rivojlanishi, uchinchisida - turli xalqlarda farovonlik, kapitalizm taraqqiyotining tarixiy shart-sharoitlari, to`rtinchisida - merkantilizm va fiziokratlarning ta'limotiga munosabati, beshinchisida esa davlat moliya tizimi tadqiq etilgan. Bu ajoyib asar A.Smit tirikligidagi davrda to`rt marta, o`limidan so’ng oxirigacha uch marta takroran nashr etildi. Bu asardagi xulosalar keng jamoatchilikni faqat Angliyadagina emas, balki chet ellarda ham qiziqtirib qoldi. Rossiyada bu asarning tarjimasi birinchi marta 1802-05 yillarda chop etildi.
Rikardoning siyosiy iqtisodiy tamoyillari
Rikardo ish haqi, foyda va renta masalalarini yechishga katta hissa qo`shdi. U Smit kabi asosiy uch sinfning dastlabki daromadlari masalasiga e'tibor berdi. U mehnatni tovar deb (aslida ishchi kuchi tovar) hisoblab, mehnatning bozor bahosi (ish haqi) tabiiy baho bo`ladi va shu atrofda o`zgaradi; tabiiy baho deganda ishchi kuchining qiymatini tushungan. Rikardo masalaga tarixiy an'analar asosida yondashishga urinsa ham mehnatning tabiiy bahosini jismoniy minimumga tenglashtiradi. Masalan, nonning bahosi va ish haqining pul miqdori o`rtasida bevosita bog`liqlik bor deydi va u agar nonning bahosi oshganda ish haqi o`zgarmasa, ishchilar och qoladi va o`limga mahkum etiladi.
Rikardo Maltus kabi (bu olimning fikrlari quyida beriladi) ishchilarning haqlari ochlik darajasida ushlab turilishi kapitalizmga xos qonun emas, barchaga tegishli tabiiy qonunlar tufaylidir, deydi. Ma'lum qulay sharoitlardagina ishlab chiqarish kuchlari aholi o`sishini ta'minlay oladi va ishchilar kam haq olganliklaridan norozi bo`lmasliklari kerak, degan fikr ilgari suriladi. Rikardo qo`shimcha qiymatni uning konkret shakllari - foyda, ssuda foizi, renta sifatida tahlil etadi.
Ishchi o`z mehnati bilan ish haqi sifatida oladigan miqdordan ko`proq qiymat yaratishi o`z-o`zidan ravshan, deydi u. Ammo uni ish haqi va foyda nisbati, ya'ni ishchining qancha olishi va kapitalistga qancha qolishi qiziqtiradi. U qiymat strukturasi va tovar bahosini aniqlaganda "Smit dogmasi"dagi xatoga yo`l qo`yadi, ya'ni doimiy kapital S ning yangi mahsulotdagi hissasini inkor etadi. Tovar qiymati ish haqi va foydadan iborat bo`lganligi sababli, foyda ish haqiga teskari proporsional va unga bog`liq. Foyda amalda qo`shimcha qiymat sifatida qaraladi. Rikardo foydaning yer rentasini to`lagandan keyingi holatni o`rganadi. Undan tashqari foyda avans qilingan kapital miqdoriga proporsional deb hisoblaydi. U foyda normasining pasayish tendensiyasiga alohida e'tibor berdi. U buning bosh sababi kapitalizmga xos narsa bo`lmay, tabiiy omildir, degan. Foyda normasining pasayishi oxir-oqibatda kapital jamg`arilishining kamayishiga olib kelishi mumkinligi uni tashvishga solgan. U kapital deb ishlab chiqarish vositalari va kapitalistning ishchilarga ish haqi sifatidagi harajatlarni tushungan. U kapitalni natura holda va tarixdan tashqari tushungan. Uningcha, ibtidoiy ovchi va baliqchi kapital egasi bo`lgan (bu albatta xato fikr).
Rikardoning renta tog’risidagi qarashlari.
Rikardo yer rentasini tahlil qilishda muhim yutuqlarga erishdi. U renta nazariyasini qiymatning mehnat nazariyasiga asoslanib tekshirdi. Rentaning manbayi yerning qandaydir saxiyligi emas, balki ma'lum mulkiy munosabatlar sharoitida yerga qilinadigan mehnatdir, deb hisobladi. Yer resurslari cheklangan bo`lib, unumdorligi va joylashuvi turlicha bo`lgan yerlar ishlanishi tufayli qishloq xo`jaligi mahsulotlarining qiymati yomon uchastkalardagi mehnat sarflari bilan aniqlanadi. Bunday yerlar sohibkorga o`rtacha foyda beradi va renta bermaydi. Nisbatan yaxshi yerlarda foyda o`rtacha normadan yuqori bo`ladi, ana shu ortiqcha foyda renta sifatida yer egasi tomonidan olinadi. Yomonroq yerlar xo`jalik hisobiga jalb etilishi orqali yer egalarining oladigan rentasi o`z-o`zidan ortadi, vaholanki ular biror ish qilmaydi, sarfxarajat ham qilmaydi.
Rikardo bu yerda differensial renta hosil bo`lishini ko`rsatib berdi. U xususiy mulkchilik sharoitida yomon yerlar ham ma'lum renta keltirishi mumkinligini inkor etdi. Lekin shunday renta bor, u absolut renta bo`lib, uni Marks va boshqa olimlar atroflicha o`rganganlar.
Renta. D. Rikardo "renta" va "renta" tushunchalarini ajratib ko'rsatdi. Ijara - bu erga qo'yilgan kapitalning foizidir. Ijara - bu erdan foydalanganlik uchun to'lov. D.Rikardo qiymatning mehnat nazariyasi asosida renta nazariyasini yaratdi, unda rentabellik manbadan olinadigan tabiat tomonidan mehnat tomonidan qo'llaniladigan maxsus saxiylik emas. Aholining ko'payishi bilan sifatsiz yoki qulayroq bo'lmagan erlar (ikkinchi toifadagi erlar) ishlov berishga kirishadi. D. Rikardo nuqtai nazaridan ushbu sohalardagi mehnat xarajatlari qishloq xo'jaligi mahsulotlarining bozor qiymatini tashkil etadi. Birinchi toifadagi joylar uchun (eng yaxshi sifat va joylashuv) xarajatlar ancha past. Natijada, er rentasi eng yaxshi va eng yomon er uchastkalari xarajatlari o'rtasidagi farq shaklida paydo bo'ladi. Eng yomon er uchastkalari ijara haqini bermaydi. Demak, ijara mahsulot tannarxiga ta'sir qilmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
