1. Organik moddalarni ajratish usullari

9.Metan gomologlari

Tuzilishi ozaro oxshash, kimyoviy xossalari esa yaqin bo`lib, tarkibi bir yoki bir necha CH2 gruppa bilan farq qiluvchi moddalar qatori gomologik qator deyiladi. Gomologik qatordagi moddalar esa gomologlar deyiladi.

Odatdagi sharoitda (temperatura 22 °C) qatorning dastlabki to‘rtta a’zosi (metan, etan, propan, butan) — gazlar, C5H12 dan C16H34 gacha suyuqliklar, C17H36 dan boshlab — qattiq moddalar.

Bir valentli radikallarning nomi tegishli uglevodorod nomidagi

- an qo‘shimchani -il qo‘shimchaga almashtirib hosil qilinadi

С5Н12 – pentan СН3 – СН2 – СН2 – СН2 – СН3

С6Н14 - geksan СН3 – (СН2)4 – СН3

С7Н16 - geptan СН3 – (СН2)5 – СН3

С8Н18 - oktan СН3 – (СН2)6 – СН3

С9Н20 - nonan СН3 – (СН2)7 –СН3

С10Н22 - dekan СН3 – (СН2)8 – СН3

С11Н24 - undekan СН3 – (СН2)9 – СН3

С12Н26 - dodekan СН3 – (СН2)10 – СН3

С15Н32 - pentadekan va x.k.

Uglevodorodlarning ko'pligi izomeriya hodisasi bilan tushuntiri-ladi. Molekulada uglerod atomlarining soni ortib borishi bilan izomerlar soni keskin ortadi. Masalan, butanda izomer 2 ta, pentanda — 3 ta, geksanda — 5 ta, dekan C10H22 da esa 75 ta.

Gomologik qatorning to’rtinchi vakilidan boshlab struktura izomeriyasi

hodisasi boshlanadi. СnH2n+2 (n = 4) tarkibli uglevodorodlarni ikki xil

ko’rinishda yozish mumkin:

H H H H H H H

H C C C C H H C C C H

H H H H H H-C- H H

H

Butan izobutan

n = 5 bo’lganda izomerlar soni 3 ta, n=6 bo’lganda izomerlar soni 5 ta bo’ladi. To’yingan uglevodorodlardagi uglerod atomlarining soni ortib borishi bilan ularning izomerlarining soni ham ortib boradi.

Rastional nomenklatura. Birikmalarni bu nomenklatura bo’yicha nomlashda ularning tuzilishi hisobga olinadi. Organik birikmalarni bu nomenklatura bo’yicha nomlaganda har bir sinf birikmalarining birinchi (aldegid va kislotalarda ikkinchi) vakili asos qilib olinadi. Qolganlari esa bu birinchi vakilining hosilasi deb qaraladi.

To’yingan uglevodorodlarning birinchi vakili metan bo’lganligi uchun qolganlari uning hosilasi deb qaraladi. Masalan:

To’yingan uglevodorodlarning dastlabki vakillari gazsimon,

С5Н12 dan С16Н34 gacha suyuqlik, С16Н34 dan boshlab esa qattiq moddalardir.

Ularning molekulyar massalari ortib borishi bilan qaynash va suyuqlanish haroratlari, zichligi, nur sindirish ko’rsatkichi ortib boradi. To’g’ri zanjir hosil qilib tuzilgan uglevodorodlar tarmoqlangan zanjir hosil qilib tuzilgan izomerlariga nisbatan yuqori haroratda qaynaydilar.

To’yingan uglevodorodlar suvda juda kam eriydi.

To’yingan uglevodorodlardagi atomlar o’zaro – С–С- bog’lanish hosil qilib birikkanlar. Ulardagi uglerod-uglerod orasidagi masofa 1,545 A0 (0,154 nm) ga teng.

Qisqa zanjir hosil qilib tuzilgan to’yingan uglevodorodlarda – С–С- bog’lanish aylinish (С atomi atrofida) hususiyatiga ega. To’yingan uglevodorodlar ultrabinafsha nurlanish to’lqinlarini 200 nm dan kichik sohalarda yutadilar. Infraqizil spektrlarda ular uchun 2800-3000 sm–1 da – С–Н bog’lanishning valent tebranishlari va 1380-1470 sm–1 da esa deformastiya tebranishi xarakterlidir.

10.Reaksiyalar:

1) CH₄ +H₂O (temp) =CO+3H₂

2) CH₄ +HNO₃ (suyultirilgan) =CH₃NO₂+H₂O

Metanga suyultirilgan nitrat kislota ta'sir ettirsak, nitrometan hosil bo'ladi (konsentrlangan nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi)

3) CH₄+ NaOH= CH₃Na+H₂O