|
2. Kartada chiziqning haqiqiy azimut va direksion burchagini aniqlash
Joydagi chizqning haqiqiy azimut va direksion burchagini kartada o‘lchash yo‘li bilan aniqlash mumkin. Masalan, shakldagi MN chiziqning haqiqiy azimutini aniqlash kerak bo‘lsin. Buning uchun M nuqtaga 69°18' li minut chizig‘ining uchi r nuqta bilan birlashtirilsa, haqiqiy meridian yo‘nalishi chiqadi. Qeyin M nuqtadan RQ ga parallel o‘tkazilsa, M nuqta meridiani yasaladi; transportir yordamida ShMN burchak qiymati aniqlansa, MN chiziqning haqiqiy azimuti AMN bo‘ladi.
Chiziqning direksion burchagini aniqlash uchun yuqoridagi kabi ishlanadi, lekin chiziq uchi (M) dan kilometrlar to‘ri chizig‘iga parallel chiqariladi va transportir bilan M nuqtadagi burchak o‘lchanadi.
3.Joyda chiziqlar yo‘nalishini aniqlash
Berilgan chiziq yo‘nalishini Yerning to‘rt tomoniga nisbatan qanday ketishini biror bosh yo‘nalishga nisbatan aniklash chiziqni orienpshrlash deyiladi. Ma’lumki, Yer yuzasidagi har qanday nuqtadan yolg‘iz bir meridian o‘tadi va uning yo‘nalishi o‘zgarmaydi. Shunga ko‘ra, nuqtadan o‘tgan chiziqning yo‘nalishi shu nuqta meridianining yo‘nalishiga nisbatan berilgan chiziq hosil qilgan burchak orqali aniqlanadi. Bu burchaklar azimut, rumb va direksion burchaklarga bo‘linadi(6.2-rasm).
6.2-rasm
Azimutlar. Joyda berilgan chiziq uchidan o‘tgan meridianning shimol yo‘nalishidan soat strelkasining yurishi bo‘yicha chiziq gorizontal qo‘yilishining yo‘nalishigacha bo‘lgan burchak azimut deyiladi va A bilan belgilanadi. Masalan, AВСD poligonda AВ chiziqning azimuti A1 ga teng bo‘lib, AAВ = A1 shaklida yoziladi. Xuddi shunga o‘xshash, ВС chiziq azimuti AВС = A2 va AСD = A3, ADA=A4. Azimut qiymati 0° dan 360° gacha bo‘la oladi, ya’ni Azimut qiymati berilsa, shu azimutga tegishli chiziqni yasash mumkin. Masalan, MN chiziqning azimuti AMN= 120°00' bo‘lsa, chiziqni yasash uchun M nuqtani belgilab, undan meridian ShJ o‘tkaziladi; keyin transportir yordamida M nuqtada shimoldan hisoblab 120° burchak yasaladi.
To‘g‘ri va teskari azimut. Geodeziyada chiziq nomini ikki harf bilan belgilashda harflarning oldin–keyinligiga qarab, chiziq yo‘nadishi o‘zgaradi va, shunga yarasha, chiziq azimutining qiymati ham to‘rlicha bo‘ladi. Masalan, 6.3–rasmda. AВ chiziqni to‘g‘ri desakВA chiziq teskari bo‘ladi;
6.3-rasm
bu chiziqlarning azimutlari ham to‘g‘ri va teskari deyiladi. AВ chiziqning A nuqtasidan ШA.ЖA meridianini, В nuqtasidan ШВ.ЖВ meridianini o‘tkazsaqazimut ta’rifi bo‘yicha AВ chiziqning azimuti AAВ=A to‘g‘ri azimut, ВA chiziqning azimuti AВA=A' teskari azimut bo‘ladi. To‘g‘ri va teskari azimutlar orasidagi munosabatni quyidagicha chiqarish mumkin. V nuqtadan A nuqta meridiani ШA. ЖA ga parallel ШA1.ЖA1 chiziq utkazib, burchaklarni shakldagicha belgilasaqquyydagini yozamiz:
bu yerda ikki meridian orasidagi burchak bo‘lib, meridianlarning yaqin-lashish burchagi deyiladi. Shunday qilib, teskari azimut to‘g‘ri azimut bilan 180° va meridianlar yaqinlashish burchagi yig‘indisiga teng. A nuqta-ga nisbatan В nuqta o‘ngda (misoldagi qabi) bo‘lsa, musbat, chapda (g‘arbda) bo‘lsa, manfiy bo‘ladi, shunga ko‘ra formula o‘zgarmaydi, o‘z ishorasi bilan olinadi.
Rumblar. Chiziq yo‘nalishini o‘tkir burchak bilan ham aniqlash mumkin. Chiziqning gorizontal qo‘yilishi bilan chiziq uchidan o‘tgan meridian orasidagi o‘tkir burchak rumb burchagi deyiladi va r harfi bilan belgilanadi. Rumb burchagining yolg‘iz gradus qiymati chiziq yo‘nali-shini belgilash uchun kifoya qilmaydi va rumb burchagi bo‘yicha chiziqni yasab ham bo‘lmaydi. Chiziq rumbning gradus qiymati bilan birga, chiziqning yerning to‘rt tomoniga nisbatan qanday yo‘nalganligini choraklar bilan ko‘rsatish kerak. Masalan, O nuqtadan, o‘tgan meridian va unga perpendikulyar chiziq bilan tekislik to‘rt chorakka bo‘lingan; choraklar shi-moldan soat strelkasining aylanishi bo‘yicha I, II, III va IV bilan nomer-langan. Shunda I chorak shimol bilan sharq orasida bo‘lganidan, shu chorakda yotuvchi chizkhlar rumbining nomi shimoli–sharq (ShShQ), II chorakda–janubi sharq (JShQ), III chorakda–janubi g‘arb (JG‘) va IV chorakda–shimoli g‘arb (ShG‘) deb ataladi va qavslar ichidagi qabi belgilanadi(6.4-rasm).
Chiziqning rumb qiymatlarini yozishda avval chorak nomi yozilib, uning ketidan ikki nuqta qo‘yiladida, rumb burchagining soniy qiymati yoziladi. 0 nuqtadan choraklar bo‘yicha chiqqan nurlarning azi-
6 .4-rasm
mutlari, rumblari va chorakdagi rumb nomlari ko‘rsatilgan. 6.5-rasm
OA chiziq I chorakda bo‘lganidan uning rumbi ShShQ ; r1 tarzida, 0B chiziq II chorakda, rumbi JShq: r2, OS chiziq III chorakda, rumbi JG‘: r3 va OD chiziq IV chorak-da, rumbi ShG‘: r4 tarzida yoziladi.
Agar chiziq rumbining nomi va gradus qiymati berilsa, chiziq quyi-dagicha yasaladi. Masalan, rMN=JG‘:35°40' bo‘lgan chiziqni yasab ko‘raylik. Buning uchun ixtiyoriy m nuqta olinib, undan meridian o‘tkaziladi, keyyn meridian janubiy qismining g‘arb tomonida (6.5–rasm) transportir yordami bilan 35°40' li burchak yasaladi.
(6–rasmda) poligon tomonlarining azimut va rumblari ko‘rsatil-gan. AВ tomon rumbi r AB=ShShQ: r1; r ВС= JShQ: r2 va hokazo.
To‘g‘ri va teskari rumb. Chiziq rumblari ham to‘g‘ri va teekari bo‘la-di. AВ chiziqning to‘g‘-ri rumbi rAВ= ShShQ.r bo‘lsa, teskari chiziq ВA ning rumbi, ya’ni teskari rumbi r ВA = JG‘. r ' bo‘ladi.
B ir chiziqning to‘g‘ri va teskari rumblarini aniqlashda ham merid-ianlarning parallel bo‘lmasligidagi meridianlar yaqinlashish burchagi ni hisobga olish kerak, Shakl bo‘yicha to‘g‘ri rumb ShShQ: r, teskari rumb JG‘Q: r ' bo‘ladi, yoki
ya’ni teskari rumb to‘g‘ri rumb qiymati bilan meridianlar yaaqinlashish burchagining yig‘indisiga teng bo‘lib nomlarida o‘xshash harflar bo‘lmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
