|
4-Ma`ruza. Zaharlarning inson organizmi va turli a’zolarga ta’siri.
Reja:
1. Zaharlanishning sinflanishi
2. Retseptor haqida tushuncha.
3. Yallig’lanish va allergik ta’sirlar.
4. Allergenlar.
Tayanch iboralar: toksikogen, somatogen, sud-tibbiy ekspertiza, Genetika, Retseptor, Simob, Surma, Qo‘rg‘oshin Margimush, Kadmiy va uning birikmalari, yallig‘lanish, allergik, granulotsitlar, trombotsitlar, bronxial astma, astmoidli bronxit, eshak emi, rinit, konyuktivit, kvinke shishi.
1. Zaharlanishning sinflanishi
Zaharlanishning sinflanishida kasallikning rivojlanish xususiyatiga qarab o‘tkir va surunkali zaharlarga ajratiladi. O‘tkir zaharlanishlar zaharli moddaning organizmga 1 marta tushishi bilan rivojlanadi va kasallikning keskin, yorqin namoyon bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Surunkali zaharlanishda zaharli moddalar kichik miqdorda uzoq muddatda organizmga kelib tushadi. Bunda kasallikning belgilari o‘tkir zahar singari darhol va yorqin namoyon bo‘lmaydi.
O‘tkir zaharlanish 2 fazaga bo‘linadi: toksikogen, somatogen. Birinchi fazada zaharli moddaning organizmga ta’siri eng kuchli namoyon bo‘ladi. Birinchi fazaning asosiy bosqichi toksik moddaning resorbsiya (yutilish, sinish) bosqichidir. Bunda organizmda zaharli moddaning konsentratsiyasi eng yuqori bo‘ladi. Birinchi faza toksikogen bo'lib, yashirin davr bilan boshlanadi. Bu davrda doza bo'lagi parchalanadi va intoksikatsiyaning klinik belgilari aniqlanmaydi. Undan keyin zaharlanishning resorptiv davri (erta toksikogen faza) ro'y beradi, bu zaharning retseptorlarga tanlab ta'sir qilishi bilan namoyon bo'ladi. Qisqa muddatli, ammo bu davrda zaharli moddaning o'ziga xos alomatlari aniqlanishi mumkin. Bundan tashqari, zahar kontsentratsiyasi oshadi va toksik darajaga etadi. Buni natijasida intoksikatsiyaning tizimli ta'siri yuzaga keladi: koma, konvulsiyalar, buzilgan o'tkazuvchanlik va yurak ritmi va boshqalar. Ma'lum vaqtdan keyin zaharli moddaning konsentratsiyasi pasayadi, zaharlanishning somatogen fazasi boshlanadi, bu asorat va oqibatlar davri bilan tugaydi. Toksikogen davrda biologik muhitdagi zaharlarning tarkibi kimyoviy-toksikologik usullar bilan aniqlanadi, bu nafaqat o'tkir zaharlanishni tekshirish uchun tibbiy ahamiyatga ega, balki sud-tibbiy ekspertiza paytida ham ahamiyatlidir. Toksikogen faza zaharni rezorbsiya va yo'q qilish davrlarini o'z ichiga oladi. Toksikogenik kimyoviy kasallikning fazasini nomlash uchun zarur bo'lgan shart - bu organizmda (qon oqimida, organlarda, to'qimalarda) zahar mavjudligi. Ushbu bosqichda zaharlanishning klinik ko'rinishi asosan tanaga kirgan ma'lum bir zaharning ta'siri bilan belgilanadi. Toksikogen faza zahar tanadan chiqarilgandan so'ng tugaydi. Ushbu bosqichning davomiyligi bir necha soatdan 7 kungacha (zaharga qarab). Ushbu bosqichda kritik sindromlar rivojlanadi: o'tkir qon aylanish yetishmovchiligi, shok, o'tkir nafas olish, miya, buyrak, jigar yetishmovchiligi va boshqalar. Xuddi shu bosqichda somatogen fazaning rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi. O'limning 2/3 qismigacha toksikogen bosqichda bo'ladi. Somatogenik bosqich zaharni olib tashlash yoki yo'q qilishdan keyin tananing turli organlari va tizimlarining izni lezyon shaklida, ularning funktsiyalari to'liq tiklanmaguncha yoki o'limgacha (pnevmoniya, o'tkir buyrak usti yetishmovchiligi). Somatogen faza zaharni tanadan olib tashlaganidan keyin boshlanadi va toksikogen fazada paydo bo'lgan zaharning zararidir. Boshqacha qilib aytganda, somatogen faza zaharlanish oqibatlarining bosqichidir. Kuchli kislotalar yoki ishqorlar bilan zaharlangandan so'ng, oshqozon-ichak traktining kuyish kasalligi yuzaga keladi, bu organizmda kislota yoki ishqor aniqlangandan ancha uzoq davom etadi. Somatogen fazada toksik gepatit, astenik sindrom va boshqalar ham rivojlanishi mumkin.
Har qanday kasallik singari, kimyoviy kasallik ham natija bosqichida tugaydi: tiklanish, nogironlik, surunkali somatogen faza sindromlari yoki tananing o'limi.
Keyinchalik moddaning organizmga tushishi to‘xtatilgandan keyin uning konsentratsiyasi organizmning tashqariga chiqarish imkoniyatlari (siydik, peshob, ter) hisobiga hamda organizmdagi biologik aktiv moddalarning zaharlarni parchalashi hisobiga pasayadi (to‘qima suyuqligi yoki fermentlari hisobiga).
Bu zaharlarning detoksikatsiya, ya’ni zararsizlanishiga olib keladi. Ko‘pchilik zaharli moddalarning detoksikatsiyalovchi (zararsizlantiruvchi) asosiy organ jigardir. Ammo ba’zi hollarda bunda yana ham zaharliroq moddalar hosil bo‘lishi mumkin, masalan, metil spirti organizmda yana ham zaharliroq bo‘lgan formal’degidgacha oksidlanadi, 5 valentli mishyak birikmalari yanada zaharli bo‘lgan 3 valentli mishyakka aylanadi. Bu bosqich zaharli moddaning yo‘qolishi yoki konsentratsiyasining pasaytirilishi eliminatsiya deyiladi. Zaharlanishning ikkinchi klinik fazasi samotogen deyiladi. Bu faza organizmda zararli moddaning yo‘qotilishi yoki zararsizlantirilgandan keyin boshlanadi va organlarning “kimyoviy shikastlanishi” va organizmning javob reaksiyasining natijasi sifatida yuzaga keladi.
Kimyoviy moddalar organizmga turli-tuman ta’sir ko‘rsatishi mumkin, ular yallig‘lanish, shaytonlash, allergik kasalliklarni keltirib chiqarishi, nafas olish organlarini va boshqalarni shikastlashi mumkin. Genetik asoratlar o‘ta jiddiy hisoblanadi. Bu holda zaharlar ta’siri keyinroq yuzaga keladi. Bularga xomila rivojlanishining buzilishi (embriogen va teratogen ta’sir), xujayra nasil apparatining shikastlarini (mutagen ta’sir) va xujayraning xavfli o‘zgarishi (konserogen ta’sir) kiradi.
CH3OH + O2 = H – CO-2 H
Do'stlaringiz bilan baham: |
