11–ma`ruza. Texnologik xujjatlarning metrologik nazorati Kalit so`zlar

3. Ekspluatasion xujjatlarning metrologik nazorati
Ekspluatasion xujjatlar (rus. ED) – maxsulotni va uni ekspluatasiya qilish 
qoidalarini, ya`ni undan foydalanish, unga texnik xizmat ko`rsatish, uni tashash, 
saqlash va ta`mirlash qoidalarini o`rganish uchun mo`ljallangan xujjatlardir.
Quyidagilar ekspluatasion xujjatlarning asosiy turlari xisoblanadi: 
■
texnik tasvirlanish (rus. To`); 
■
ekspluatasiya qilish bo`yicha yo`riqnoma (rus. IE); 
■
pasport (rus. PS); 
■
formulyar ( rus. Fo`). 
Metrologik nazoratning asosiy maqsadi - ekspluatasiya qilish jarayonida 
o`lchanadigan parametrlar nomenklaturasining rasionalligini va o`lchash vositalari 
tanlanishining to`g`riligini taxlil qilishdan iborat. Metrologik nazoratga 
ekspluatasion xujjatlar bilan birgalikda maxsulotni ishlab chiqishga berilgan texnik 
topshiriq, maxsulotga qo`yilgan texnik shartlar, maxsulotga kiritilgan nazorat 
tizimiga xujjatlar, ekspluatasiya qilish jarayonida maxsulotni metrologik 
ta`minlash bo`yicha qabul qilingan qarorlarni asoslab berishni o`z ichiga olgan 
xujjatlar taqdim qilinishi lozim. Ekspluatasion xujjatlarning metrologik nazoratida 
quyidagi ishlar amalga oshiriladi:Ekspluatasiya qilish jarayonida o`lchanadigan 
parametrlar nomenklaturasining asoslanganligi baxolanadi. Bu parametrlarning 
soni minimal, biroq maxsulotning berilgan texnik xarakteristikalarini ta`minlash, 
nosozliklarni o`z vaqtida aniqlash va bartaraf qilish uchun etarli bo`lishi lozim. 
Ekspluatasion xujjatlarda belgilangan nazorat qilinuvchi parametrlavrning texnik 
shartlar va texnik topshiriq talablariga muvofiqligi tekshiriladi. Ekspluatasion 
xujjatlarda qayd qilingan texnik ma`lumotlar texnik topshiriq bo`yicha talab 
qilinadiganlaridan yomon bo`lmasligi lozim.O`lchashlar aniqligining me`yorlari, 
nazoratning ishonchliligiganisbatan qo`yiladigan talablar yoki ulardan kelib 

---

chiqqan xolda o`lchash vositalari va ekspluatasiya qilish jarayonida o`lchanadigan 
parametrlarning tanlanishining to`g`riligini taxlil qilish mumkin bo`ladigan boshqa 
talablarning borligi tekshiriladi. Maxsulot konstruksiyasining va uning tarkibiy 
qismlarining ekspluatasiya qilish paytida nazoratni o`tkazish uchun yaroqliligi 
tekshiriladi. Konstruksiyaning nazoratni o`tkazish uchun yaroqliligiga ularni 
o`lchash uchun ularga kiritilgan o`lchash vositalariga, shuningdek o`lchash 
vositalari va nazorat vositalarining rostlovchi elementlariga konstruksiyani 
ajratmasdan turib erkin kirish imkoniyati orqali, nazorat uyalari va o`lchamlarning 
etarlicha soni orqali, nazorat uyalari yoniga nazorat qilish jarayonini 
engillashtiruvchi yozuvlvr va boshqa belgilashlarni kiritish yo`li orqali erishiladi. 
Maxsulot tarkibida o`lchash vositasi bo`lganda quyidagilar tekshiriladi:“Nazorat-
o`lchash priborlari” bo`limidagi o`lchash vositalari ro`yxatining 
to`liqligi;o`lchash vositalarining ekspluatasion xujjatlarda keltirilgan texnik 
xarakteristikalari ifodalanishining to`g`riligi va to`liqligi;o`lchash vositalarini 
qo`llash shart-sharoitlarining maxsulotni ekspluatasiya qilish shart-sharoitlariga 
mos kelishi;o`lchash vositalarining qo`llashga ruxsat etilgan nomenklaturaga 
muvofiqligi.Maxsulot parametrlarini o`lchash vositalariga, shart-sharoitlariga, 
prosedurasiga nisbatan ekspluatasiya qilish jarayonida qo`yiladigan talablarning 
to`liqligi va aniqligi ko`rib chiqiladi. O`lchash vositalari va ekspluatasiya qilish 
jarayonida o`lchanadigan parametrlarning tanlanishining to`g`riligi baxolanadi. 
Agar o`lchashlar aniqligining me`yorlari berilgan bo`lsa, o`lchashlar xatoligi 
baxolanadi va u yo`l qo`yiladgan xatolik bilan solishtiriladi, aniqlik etarlicha 
bo`lmaganda uni oshirishning u yoki bu yo`li taklif qilinadi. Agar nazoratning 
ishonchliligiga nisbatan qo`yiladigan talablar berilgan bo`lsa, u xolda o`lchashlar 
xatoligi baxolanadi va nazorat qilinuvchi parametrni taqsimlash bilan nazoratning 
ishonchlilik ko`rsatkichlari xisoblab chiqiladi. Nazorat-o`lchash priborlarining 
unumdorligiga nisbatan qo`yilgan talablarning bajarilishi ko`rib chiqiladi.
Maxsulot tarkibiga kirgan o`lchash vositalarini tekshirish tizimini taxlil qilish 
amalga oshiriladi, xususan, ekspluatasion xujjatlar tarkibida maxsulot tarkibiga 
kirgan barcha o`lchash vositalarini tekshirish bo`yicha yo`riqnomalarning borligi 
tekshiriladi. Metrologik atamalarning, fizikaviy kattaliklar va ulvarning 
birliklarining nomlanishi va belgilanishining to`g`riligi tekshiriladi.