13-mavzu. Gapning ajratilgan bo‘laklari, ularning ajratilish sabablari. Ajratilgan bo‘laklarning turlari

13-MAVZU. GAPNING AJRATILGAN BO‘LAKLARI, ULARNING AJRATILISH SABABLARI. AJRATILGAN BO‘LAKLARNING TURLARI

Sodda gap tarkibida ayrim hollarda ajratilgan bo‘laklar ham qatnashishi mumkin. Ajratilgan bo‘laklar odatda o‘zlari aloqador bo‘lgan so‘zlarning ma’nosini izohlab, bo‘rttirib, aniqlashtirib keladi va boshqa bo‘laklardan maxsus to‘xtam (pauza) bilan ajratilib, mantiqiy urg‘u oladi. Masalan: Soyda, qo‘sh yong‘oqning tagida, oppoq qorga ko‘milib uzoq turdi. (O.Y.). Ish qanchalik qiyin bo‘lmasin, biz, ayniqsa yoshlar, ishtiyoq bilan, g‘ayrat va shijoat bilan ishlardik. (Ch.Aytmatov).

Birinchi gapda qo‘sh yong‘oqning tagida o‘rin holi o‘zidan oldin kelgan soyda so‘zining ma’nosini, ikkinchi gapda yoshlar o‘zidan oldin kelgan biz so‘zining ma’nosini izohlab, asosiy gap bo‘laklaridan to‘xtam (pauza) bilan ajratilgan. Ajratilgan bo‘laklarning har ikkisi ham oddiy gap bo‘lagi shaklida qo‘llangan.
Ajratilgan bo‘laklar oborot shaklida ham bo‘lishi mumkin. Masalan: Vohid Mirobidov-ku, uning achchiq kinoyalarini kulgiga olib, qulog‘ining yonidan o‘tkazib yubordi. (O.Yoqubov).
Keltirilgan gapda uning achchiq kinoyalarini kulgiga olib ravishdosh oboroti kesimdan anglashilgan ish-harakatning qanday holatda bajarilganini ta’kidlab, alohida ohang yordamida ajratilgan.
Demak, ajratilgan bo‘laklar ikki xil shaklda: 1) oddiy gap bo‘lagi shaklida va 2) oborot shaklida bo‘lishi mumkin.
Ajratilgan bo‘laklar qaysi gap bo‘lagiga oid ekanligiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Ajratilgan to‘ldiruvchilar.
2. Ajratilgan aniqlovchilar.
3. Ajratilgan izohlovchilar.
4. Ajratilgan hollar.


Ajratilgan to‘ldiruvchilar
Ajratilgan to‘ldiruvchilar shakllanishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi:
1. Ko‘makchili qurilma oboroti shaklidagi ajratilgan to‘ldiruvchilar.
2. Oddiy gap bo‘lagi shaklidagi ajratilgan to‘ldiruvchilar.
Ko‘makchili qurilma oboroti shaklidagi ajratilgan to‘ldiruvchilar kesimdan uzoqda kelib, qaraganda, ustiga, singari, bilan, birga va shu kabi ko‘makchilar yordamida shakllanadi.