13-mavzu. Gapning ajratilgan bo‘laklari, ularning ajratilish sabablari. Ajratilgan bo‘laklarning turlari

Oborot shaklidagi ajratilgan hollar o‘z navbatida uchga bo‘linadi:
1. Ravishdosh oboroti shaklidagi ajratilgan hollar.
2. O‘xshatish oboroti shaklidagi ajratilgan hollar.
3. Ko‘makchili qurilma oboroti shaklidagi ajratilgan hollar.
Ravishdosh oboroti shaklidagi ajratilgan hollar. Ravishdosh o‘ziga oid so‘zlar bilan kengayib keladi va bunday qurilma ravishdosh oboroti deb yuritiladi. Ravishdosh oboroti, odatda, ajratilgan bo‘ladi. Masalan: Odamlar, qopdan to‘kilgan yong‘oqday gurr etib, hamma vagonlardan baravariga perronga yopirilishdi. (T.Po‘lat).
Ravishdosh oboroti shaklidagi ajratilgan hollar ish-harakatning bajarilish holatini, paytini, shartini, sababini va shu kabi ma’nolarni ifoda etadi. Masalan: Bola, olmani yeb bo‘lgach, xalacho‘pni qo‘liga oldi. (A.Muxtor).
O‘xshatish oboroti shaklidagi ajratilgan hollar. –day, -dek qo‘shimchasini olib kelgan so‘zlar ham kengayib ajratilishi mumkin. Masalan: Bu zavodda, hamma zavodlardagidek, oshxonada ilg‘orlar stoli alohida. (A.Qahhor).
Ko‘makchili qurilma oboroti shaklidagi ajratilgan hollar. Ko‘makchili qurilma shaklidagi hollar kesimdan uzoqda kelib, o‘zlariga oid so‘zlar bilan kengayib, gapning boshqa bo‘laklaridan ajratilishi mumkin. Bunda qurilma qarshi, singari, kabi, tufayli, yarasha, holda kabi ko‘makchilar bilan shakllanadi. Masalan: Nozik, oppoq bilagini daraxtga cho‘zgan holda, qorayib pishgan shotutdan og‘ziga tashlar ekan, tebrandi. (H.G‘ulom).
Ko‘makchili qurilma oboroti shaklidagi ajratilgan hollar turli holatni, o‘xshatishni ifodalaydi.
Oddiy gap bo‘lagi shaklidagi ajratilgan hollar o‘zidan oldin kelgan holning ma’nosini izohlaydi. Uning so‘rog‘i, vazifasi izohlanayotgan holning so‘rog‘i va vazifasiga teng bo‘ladi. Bunda ko‘pincha payt va o‘rin hollari ajratiladi.
Ajratilgan o‘rin holi: Qishloqdan bir qir narida - behisob qizg‘aldoqlar dalani qizartirib, xiyol chayqalib turgan joyda - hulkar o‘t o‘rardi. (P.Qodirov). Oyko‘l qishlog‘ining o‘rtasida, buloq bo‘yida, usta Qambar bilan Norboy ota shunaqa ustundan uchtasini tiklashgan. (P.Qodirov).