17-bob. Iqtisodiy o‘sish va milliy boylik

17.3-chizma
Tarmoqlararo balans chizmasi
 
I SH L A B CH I Q A R I SH 
 
iste'molchi tarmoqlar 
n 
pirovard iste'mol 
Jami: 
foyda-
lanish 
bo‘yicha 
YAIM 
X
 A
 R
 A
 J
 A
 T
 L
 A
 R
 
Is
hlab
c
hiqar
uvi
tar
moql
ar
n 
3
2 
1
a
11 
a
12
a
13
a
1n 
S
1 
I
1 
G
1 
X
1 
Y
1 
a
21
a
22
a
23
a
2n
S
2 
I
2 
G
2 
X
2 
Y
2 
a
31
a
32
a
33
a
3n
 
I 
oraliq 
qiymat 
II 
an
1 
an
2
an
3
a
nn
S
n 
I
n 
G
n 
X
n 
Y
n 
Qo‘
shil
ga
n 
qiym
at
IV 
I 
+ 
II
W
1 
W
2 
W
n 
P
1 
P
2 
P
n 
III 
Im-port 
M
1 
M
2 
M
n 
= 
I + III 
Jami: 
xara-
jatlar 
bo‘yicha 
YAIM 
Y
1 
Y
2 
Y
n 
II kvadrantda – S – (shaxsiy iste'mol); I – (investitsiyalar); G – (davlat xaridi); X (eksport).
III kvadrantda – W – ish haqi; 
P – foyda;
M – import. 
 
«Xarajatlar – natijalar» tarmoqlararo balansi usuli nafaqat iqtisodiyot turli 
tarmoqlari 
o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni o‘rganishga, balki mamlakat 
iqtisodiyotining rivojlanishini, uning tarmoqlar tuzilmasining o‘zgarishi va 
iqtisodiy o‘sish sur'atlarini bashoratlashga imkon yaratadi. 
Iqtisodiy o‘sish modellari to‘g‘risida so‘z yuritiganda «nol darajadagi 
iqtisodiy o‘sish» konsepsiyasiga to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 

---

371 
Mazkur konsepsiyaga XX asrning 70-yillarida asos solingan. Bu konsepsiya 
tarafdorlarining fikricha texnika taraqqiyoti va iqtisodiy o‘sish atrof-muhitning 
ifloslanishi, tabiatga zaharli moddalarning chiqarilishi, shahar qiyofasining 
yomonlashuvi va boshka Shu kabi ko‘plab salbiy holatlarni keltirib chiqarishi 
mumkin. Aholi sonining tezlik bilan ko‘payib borishi, ishlab chiqarish 
mikyoslarining kengayishi natijasida ishlab chiqarish, ayniqsa tabiiy resurslarning 
kamayib borishi pirovardida iqtisodiy o‘sish chegaralarini cheklab qo‘yadi. Buning 
oqibatida ocharchilik, atrof-muhitning buzilishi, resurslarning tugashi ro‘y berib, 
tez orada aholi soni va sanoat ishlab chiqarish hajmi keskin qisqara boshlaydi. 
SHunga ko‘ra, «nol darajadagi iqtisodiy o‘sish» konsepsiyasi tarafdorlari iqtisodiy 
o‘sishni maqsadga muvofiq ravishda ma'lum chegarada ushlab turish zarur, deb 
hisoblaydilar. Ular iqtisodiy o‘sish tovar va xizmatlar hajmining ko‘payishini 
ta'minlashini tan olsalarda, bu o‘sish bir vaqtning o‘zida turmush darajasining 
yuqori sifatini ta'minlay olmasligini ta'kidlaydilar. 
O‘z navbatida, mazkur konsepsiya muholiflari iqtisodiy o‘sishning yuqori 
darajasini yoqlab, uning o‘zi cheksiz ehtiyojlar va cheklangan resurslar o‘rtasidagi 
ziddiyatni yumshatishini, aynan yuqori darajadagi o‘sish sharoitida jamiyatning 
ijtimoiy zaif qatlamlarini qo‘llab-quvvatlash imkoniyati vujudga kelishini 
ko‘rsatadilar. Atrof-muhitning ifloslanishi esa iqtisodiy o‘sish oqibati bo‘lmay, u 
tabiiy resurslardan foydalanishdagi narx shakllanish tizimining noto‘g‘riligidan 
kelib chiqadi. SHunga ko‘ra, mazkur muammolarni hal etish uchun tabiiy 
resurslardan foydalanishda qonuniy cheklovlar yoki maxsus soliqlarni kiritish, 
ifloslantirish huquqi bozorini shakllantirish lozimligini ta'kidlaydilar.