17-mavzu. Besh a’zoli geterosiklik halqalar Geterosiklik birikmalar haqida umumiy ma’lumot

ikki atomli
spirt hosil bo’ladi 
(V.V.Gelinsev, 
B.V.Maksorov reaksiyasi).
 
 
Diyen sintezi reaksiyalari 
Pirrol 
diyenofillar
bilan boshqacha yo’nalish bo’yicha reaksiyaga kirishadi. 
Masalan, u, 
malein angidridi
bilan ta’sir etishi natijasidi 
2-pirril qaxrabo 
kislotaning angidridini
hosil qiladi: 
N
+ 
CH – C
CH – C
O
O
O
H
N
H
C
Н – C
C
Н
2
-C
O
O
O
N
N
+ 
CH – C
CH – C
O
O
O
CH – C
CH – C
O
O
O
H
N
N
H
C
Н – C
C
Н
2
-C
O
O
O
Oksidlanish reaksiyalari 
Besh a’zoli geterotsikllar asta-sekinlik bilan oksidlanganda oxirgi mahsulot 
sifatida turli moddalar hosil bo’lishi mumkin. 
Furan 
kuchsiz ishqoriy muhitda 
oksidlanganda 
malein angidridini
, 
pirrol
esa 
malein kislota imidini
hosil qiladi: 
O
[O]
O
O
O
N
[O]
N
O
O
H
H
;
O
O
[O]
O
O
O O
O
O
N
[O]
N
O
O
H
H
N
N
[O]
N
O
O N
O
O
H
H
H
H
;
Past haroratda ishqoriy muhitda 
alkilpirrollar 
oksidlanganda 
pirrolkarbon 
kislotalar
hosil bo’ladi: 
COOH
N
[O]
N
H
H
CH
3
COOH
N
[O]
N
H
H
CH
3
N
[O]
N
H
H
H
H
CH
3
Furan
va 
pirrol
ozonolizga uchratilganda 
glioksalni
, 
2,5-dimetilfuran
va 
2,5-dimetilpirrollar
– 
glioksal
bilan 
metilgiloksal
hosil qiladilar: 

---

688 
X
X
+
-
X
X
+
CH
3
H
3
C
CH
3
H
3
C
OHC – CHO
OHC – CHO
H
3
C – CO – CH
3
X
X
+
-
X
X
+
CH
3
H
3
C
CH
3
H
3
C
OHC – CHO
OHC – CHO
H
3
C – CO – CH
3
Almashinish reaksiyalari. 
Pirrol elektrofil almashinish reaksiyalariga 
benzolga qaraganda oson kirishadilar. Geteroatomlar birinchi tur o’rinbosari 
vazifasini o’taydilar. 
Almashinish hamma hollarda 
α
-holatda boradi va agar bu holat band bo’lsa, 
unda 
β
-holatda boradi. Reaksiyaning bunday yo’nalishi, 
α
-holatda hosil bo’lgan 
δ
-
komplekslarning o’ta barqarorligini ko’rsatadi:
X
+
X
+
X
X
+
X
+
+
α
-
алмашиниш
β
-
алмашиниш
X
+
X
+
X
+
X
+
X
X
+
X
+
+
α
-
алмашиниш
β
-
алмашиниш
bu yerda 
X=O; S 
yoki 
NH. 
α
-holatda bo’lgan 
meta-holatga
yo’naltiruvchi guruhlar keyingi 
o’rinbosarni 
α
-holatga borishiga to’sqinlik qilmaydilar. Agar ikkala 
α
-holatlar 
band bo’lsa, u holda almashinish 
β
-holatdagi vodorodlar hisobiga boradi. 
Elektrofil almashinish reaksiyalarini olib borish vaqtida pirrolning 
atsidofoblik 
(kislotalar ta’siriga chidamsizligini) hisobga olish zarur. Pirrol 
halqasiga elektorakseptor guruhlar kiritilsa, ularning atsidofoblik xususiyatlari 
susayadi
, bunday birikmalar bilan elektrofil almashinish reaksiyalarini oddiy 
sharoitlarda olib borish mumkin bo’ladi. 
1. Galogenlash.
Pirrol galogenlanganda dastlab 
2-
, keyin 
2,5-
almashgan 
hosilalar hosil bo’ladi. Halqadagi hamma vodorodlarni ham galogenga 
almashtirish mumkin. Xlorlash odatda 
sulfurilxlorid
yordamida olib boriladi:

---

689 
Х
SO
2
Cl
2
Х
Cl
SO
2
Cl
2
Х
Cl
Cl
Х
Х
SO
2
Cl
2
Х
Х
Cl
SO
2
Cl
2
Х
Х
Cl
Cl
2. Nitrolash.
Faqat 
tiofenni
past haroratda azot kislotasi bilan nitrolash 
mumkin. 
Furan 
atsetil nitratning piridindagi aralashmasi bilan nitrolanadi. 
Pirrolning yuqori qaytaruvchanlik qobiliyati uni to’g’ridan-to’g’ri nitrolashga 
imkon bermaydi. 
Х
+ CH
3
– C 
O
ONO
2
Py
Х
NO
2
Х
Х
+ CH
3
– C 
O
ONO
2
+ CH
3
– C 
O
ONO
2
Py
Х
NO
2
Х
Х
NO
2
3. Sulfolash.
Pirrolni sulfolash uchun sulfat angidridining piridin bilan hosil 
qilgan kompleksining piridindagi aralashmasidan foydalaniladi. Bunda piridin 
bilan bog’langan 
α
-sulfokislotalar
hosil bo’ladi: 
Х
Х
SO
3
H
.
Py
+ SO
3 
.
Py
Х
Х
Х
SO
3
H
.
Py
Х
Х
SO
3
H
.
Py
+ SO
3 
.
Py
4. Atsillash.
Pirrolni kislota angidridlari yordamida rux yoki qalay xloridlari 
ishtirokida atsillash mumkin. Bunda atsillash 
α
-holatdagi
vodorodlar hisobiga 
boradi: 
Х
Х
COCH
3
+ (CH
3
CO)
2
O
- CH
3
COOH
Х
Х
Х
COCH
3
Х
Х
COCH
3
+ (CH
3
CO)
2
O
- CH
3
COOH
5. Xlorli simobning ta’siri.
Barcha besh a’zoli geterotsikllar uchun xlorli 
simob bilan reaksiya xosdir. Bunda almashinish 
α
-holatga boradi: 
Х
Х
HgCl
+ HgCl
2
- HCl
Х
Х
Х
HgCl
Х
Х
HgCl
+ HgCl
2
- HCl
Halqaning kengayishi bilan boruvchi reaksiyalari 
Dixlorkarbon ishtirokida besh a’zoli geterotsikllar o’z halqalarini aromatik 
qator birikmalariga qaraganda oson kengaytiradilar. Pirrolkaliyga xloroform bilan 
natriy etilat ishtirokida ta’sir etilganda piridin hosil bo’ladi: 

---

690 
N
N
+ CHCl
3
[NaO
ε
t]
K
Cl
N
N
N
+ CHCl
3
[NaO
ε
t]
K
Cl
Pirrolning muhim hosilalaridan biri 
pirrolidin
hisoblanadi.
Pirrolidin
1-xlor-4-aminobutanni
qizdirib yoki 
pirrolni 
to’la qaytarib 
olinishi mumkin: 
CH
2
– CH
2
CH
2
CH
2
Cl
NH
2
t
CH
2
– CH
2
CH
2
CH
2
N
H
H
+
Cl
–
CH
2
– CH
2
CH
2
CH
2
Cl
NH
2
t
CH
2
– CH
2
CH
2
CH
2
N
H
H
+
Cl
–
CH
2
– CH
2
CH
2
CH
2
N
H
H
+
Cl
–
Pirrolidinning muhim hosilalaridan 
pirrolin 
va 
okispirrolin (4-oksi-2-
pirrolidinkarbon kislota)
inson xayot faoliyatida muhim ahamiyatga egadirlar: 
N
Н
COOH
N
Н
COOH
HO
N
Н
COOH
N
Н
COOH
HO
Pirrolidinning hosilalaridan bo’lgan 
pirrolidon 
γ
-aminomoy kislotaning 
laktoni
hisoblanadi. Sanoatda 
γ
-butirolaktonga ammiak
ta’sir ettirib olinadi: 
O
O
+ NH
3
N
Н
O
+ H
2
O
O
O
+ NH
3
N
Н
O
+ H
2
O
U ishqoriy katalizatorlar ishtirokida polimerlanib 
naylon-4
deb ataluvchi 
poliamidni 
hosil qiladi: 
N
Н
O
n
[– NH – (CH
2
)
3
– CO – ]
n
N
Н
O
n
[– NH – (CH
2
)
3
– CO – ]
n
Pirrolidon 
atsetilen
bilan birikib 
N-vinilpirrolidonni
hosil qiladi: 

---

691 
N
Н
O
HC 
≡
CH
N
C
Н = CH
2
O
полимерлаш
N
– C
Н – CH
2
–
O
n
N
Н
O
HC 
≡
CH
N
C
Н = CH
2
O
полимерлаш
N
– C
Н – CH
2
–
O
n
Polivinilpirrolidon
sun’iy qon, yelim
va boshqa mahsulotlar sifatida keng 
qo’llaniladi. 
Alkillangan 
pirrol
va 
pirrolidin
halqalari tabiatda muhim biologik 
pigmentlar, xususan oqsillar tarkibidagi 
pirrolin, oksipirrolin va triptofan, qon 
gemoglabini, yashil o’simliklar pigmenti – xrolofill, vitamin-1, nikotin, antropin, 
kokain, 
kabi
alkoloidlar
va boshqalar tarkibiga kiradi. Ular temir, kobalt va 
boshqa metallar bilan komplkes birikmalar hosil qilib, biologik jarayonlarda 
muhim rol o’ynaydilar. 
Bularning barchasi 16-a’zoli, bir tekislikda yotuvchi 
porfin
halqasini 
saqlaydilar. Bular qonga 
to’q-qizil
, barglarga 
yashil
rang beruvchi moddalar 
(pigmentlar)
vazifasini bajaradi. Tarkibida pirrol asosidagi 
porfin 
halqasi saqlagan 
moddalarga yana 
gemin (qon rangli pigment)
va 
vitamin-B
12
 (C
63
H
90
O
14
N
14
PCo) 
(jigardan ajratib oluvchi, qon rakini davolashda ishlatiladigan modda) 
kobalt 
ioni kompleks birikmasi ham kiradi. 
Porfin
halqasi quyidagicha tuzilgan: 
N
N
N
N
CH
HC
H
CH
H
CH
N
N
N
N
N
CH
HC
H
CH
H
CH
Furan va tiofen (C
4
H
4
O, C
4
H
4
S).
Olinish usullari.
Bir getroatomli besh a’zoli geterotsikllar tuzilishidagi 
o’xshashlik ularni olishning umumiy usullari yaratilishiga sabab bo’lgan. 
1.
Furan va tiofen olishning eng muhim usullaridan biri ularni 
1,4-
dikarbonilli
birikmalardan suvni tortib olish orqali hosil qilish hisoblanadi. 
a)
Furan hosil bo’lishida karbonil guruhidagi 
nukleofil
kislorod atomi 
ikkinchi karbonil guruhidagi 
elektrofil 
uglerod atomiga xujum qiladi. Bu jarayon 
polimerlanish 

---

692 
kislota xususiyatiga ega bo’lgan katalizatorlar ishtirokida oson boradi. Hosil 
bo’lgan oraliq birikmalardan suv va proton chiqib ketishi natijasida furan halqasi 
hosil bo’ladi: 
C – C 
H – C
O
C – H 
+
H –
– H
H
H
H
+
H – C
OH
C – C 
O
C – H 
– H
H
H
OH
- H
2
O
О
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
H
+
ZnCl
2
CH
2
– CH 
H – C
O
C – H 
OH
C – C 
H – C
O
C – H 
+
H –
– H
H
H
H
+
H – C
OH
C – C 
O
C – H 
– H
H
H
OH
- H
2
O
О
C – C 
H – C
O
C – H 
+
H –
– H
H
H
C – C 
H – C
O
C – H 
+
H –
– H
H
H
H
H
H
+
H – C
OH
C – C 
O
C – H 
– H
H
H
OH
C – C 
O
C – H 
– H
H
H
H
H
OH
- H
2
O
О
О
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
H
+
ZnCl
2
CH
2
– CH 
H – C
O
C – H 
OH
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
H
+
ZnCl
2
CH
2
– CH 
H – C
O
C – H 
OH