17-mavzu. Besh a’zoli geterosiklik halqalar Geterosiklik birikmalar haqida umumiy ma’lumot

b)
Tiofen
hosil bo’lishi ham yuqoridagiga o’xshash sodir bo’ladi. Bunda 
dastlab karbonil guruhidan bir kislorod atomi fosfor pentasulfid ta’sirida 
oltingugurt bilan almashinib, ion guruhi hosil qiladi: 
C – C 
H – C
S
C – O
–
+
H –
H
2
H
H – C
H
C – C 
S
C – H 
– H
H H
OH
- H
2
O
S
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
+P
2
S
5
CH
2
– CH 
H – C
S
C – H 
O
H
+
C – C 
H – C
S
C – O
–
+
H –
H
2
H
H – C
H
C – C 
S
C – H 
– H
H H
OH
- H
2
O
S
C – C 
H – C
S
C – O
–
+
H –
H
2
H
H
H – C
H
C – C 
S
C – H 
– H
H H
OH
C – C 
S
C – H 
– H
H
H H
H
OH
- H
2
O
S
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
+P
2
S
5
CH
2
– CH 
H – C
S
C – H 
O
H
+
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
+P
2
S
5
CH
2
– CH 
H – C
S
C – H 
O
H
+
Bu umumiy usuldan tashqari furan va tiofen olishning alohida keng tarqalgan 
usullari ma’lum. 
2. Furanni – birinchi marta furilkarbon (pirosliz) 
kislota quruq 
haydalganda, dekarboksillanishidan hosil qilingan yoki 
furfurolni 
dekarbonillab 
olish mumkin: 
О CHO
CaO + NaOH
О
+ CO
О COOH
О
+ CO
2
фурфурол
пирослиз кислота
О CHO
CaO + NaOH
О
+ CO
О
О CHO
CaO + NaOH
О
О
+ CO
О
О COOH
О
О
+ CO
2
фурфурол
пирослиз кислота

---

693 
3. Tiofen n-butanga
650
0
C da oltingugurt bug’i ta’sir ettirib, atsetilen yoki 
diatsetilenga vodorod sulfid ta’sir ettirib olinishi mumkin: 
СH
3
– CH
2
– CH
2
– CH
3
+ 4S
650
0
C
- 3H
2
S
S
СH
3
– CH
2
– CH
2
– CH
3
+ 4S
650
0
C
- 3H
2
S
S
СH
3
– CH
2
– CH
2
– CH
3
+ 4S
650
0
C
- 3H
2
S
S
СH
3
– CH
2
– CH
2
– CH
3
+ 4S
650
0
C
- 3H
2
S
S
S
 
СH CH
СH CH
+
+ H
2
S
FeS, 400
0
C
S
+ H
2
С
C
СH CH
+
+ H
2
S
∼
100
0
С
S
СH CH
СH CH
+
+ H
2
S
FeS, 400
0
C
S
+ H
2
С
C
СH CH
+
+ H
2
S
∼
100
0
С
S
СH CH
СH CH
+
+ H
2
S
FeS, 400
0
C
S
+ H
2
СH CH
СH CH
+
+ H
2
S
FeS, 400
0
C
S
S
+ H
2
С
C
СH CH
+
+ H
2
S
∼
100
0
С
S
С
C
СH CH
+
+ H
2
S
∼
100
0
С
S
S
4. Tiofen 
oz miqdorda toshko’mir smolasida bo’ladi. Tiofen 
qahrabo 
kislotaning natriyli
tuziga 
P
2
S
3
ta’sir ettirib olinadi:
Fizik va kimyoviy xossalari.
Furan, tiofen va pirrollar rangsiz suyuqliklar 
bo’lib, suvda deyarli erimaydilar. Furan 32
0
C da, toifen 84,18
0
C, pirrol esa 131
0
C 
da qaynaydi.
Besh a’zoli geterotsikllar uchun 
biriktirib olish, almashinish, halqa 
ochilishi bilan boruvchi reaksiyalar, geteroatomni almashinishi hamda halqani 
kengayishi bilan boruvchi reaksiyalar
xosdir. 
Kislota va asoslar ishtirokida boruvchi reaksiyalar 
Furan kislotalar ta’siriga chidamsiz. Ular kislotalar ta’sirida polimerlanib 
ketadilar yoki ularning halqasi ochilib ketadi. Chunki, furan kislotalar bilan 
ta’sirlashganda protonni oson biriktirib oladi va aromatik xususiyatini yo’qotadi: 

---

694 
X
+ H
X
+
X
X
X
+ H
X
+
X
Halqaning ochilishi. 
Furan halqasi konsentrlangan sulfat kislota, alyuminiy 
xlorid ta’sirida oddiy haroratda, boshqa mineral kislotalar ta’sirida esa 
qizdirilganda ochilib ketadi. Suyultirilgan xlorid kislota bilan 
qo’ng’ir cho’kma
hosil qiladi. Furan xlorid kislota bilan to’yintirilgan 
metanolda qizdirilganda 
(metanoliz), 
halqa ochilishi hisobiga, 
qahrabo dialdegidining atsetalini
hosil 
qiladi: 
CH – CH
CH CH
O
4 CH
3
OH; [H
+
]
- H
2
O
CH
2
– CH
2
CH(OCH
3
)
2
HC (OCH
3
)
2
CH – CH
CH CH
O
4 CH
3
OH; [H
+
]
- H
2
O
CH
2
– CH
2
CH(OCH
3
)
2
HC (OCH
3
)
2
Tiofen, furan
va 
pirroldan
farqli o’laroq 
kislota
ta’siriga chidamli, ya’ni u 
kislotalar ta’sirida aromatik xususiyatini yo’qotmaydi. 
Furan
va 
tiofen 
ishqorlar 
va ishqoriy metallar ta’siriga chidamli. 
 
Birikish reaksiyalari 
1. Vodorodning birikishi.
Furanga vodorod 100-150
0
C da 100-150 atm 
bosim ostida, 
Reneye nikeli
katalizatori ishtirokida birikib
 tetragidrofuranni
hosil 
qiladi: 
O
+ 2H
2
O
Ni
O
O
+ 2H
2
O
Ni
2. Tiofenga 
vodorod xona haroratida 20-40 atm bosimi ostida, palladiy 
ishtirokida birikadi va 
tetragidrotiofenni
hosil qiladi: 
S
+ 2H
2
Ni
S
S
S
+ 2H
2
Ni
S
Agar gidrogenlash 
Reney nikeli
ishtirokida olib borilsa reaksiya halqaning
 
ochilishi
bilan boradi: 
S
6[H]+Ni
-NiS
CH
3
– CH
2
– CH
2
– CH
3
S
S
6[H]+Ni
-NiS
CH
3
– CH
2
– CH
2
– CH
3

---

695 
3. Galogenlarning birikishi.
Furan va tiofenga galogenlarni birikishi 
natijasida beqaror birikmalar hosil bo’ladi. Furanga galogenlar past haroratda 
2-
va 
5-
holatlarga birikadi. Hosil bo’lgan birikma o’zidan oson galoid vodorodni 
yo’qotib, 
α
-galogenfuranni
hosil qiladi. 
O
+ Br
2
Ni
Br
O
Br
- HBr
O
Br
O
+ Br
2
Ni
Br
O
Br
O
Br
- HBr
O
Br
Tiofenga
xlorni birikishi natijasida 
dixlortiofenlar
aralashmasi hosil 
bo’ladi. 
S
+ 2Cl
2
30
0
C
S
Cl
Cl
Cl
Cl
- 2HCl
S
Cl
Cl
+
S
Cl
Cl
S
Cl
Cl
+
54 %
44 %
2 %
S
+ 2Cl
2
30
0
C
S
Cl
Cl
Cl
Cl
- 2HCl
S
Cl
Cl
+
S
Cl
Cl
S
Cl
Cl
+
S
+ 2Cl
2
30
0
C
S
Cl
Cl
Cl
Cl
- 2HCl
S
S
+ 2Cl
2
30
0
C
S
Cl
Cl
Cl
Cl
- 2HCl
S
Cl
Cl
+
S
Cl
Cl
S
Cl
Cl
+
S
Cl
Cl
S
Cl
Cl
+
S
Cl
Cl
S
Cl
Cl
S
Cl
Cl
S
Cl
S
Cl
Cl
+
54 %
44 %
2 %
4. Diyen sintezi reaksiyalari.
Furan diyen sintezi reaksiyasiga oson 
kirishadi. Reaksiya qaytar xarakterga ega. Masalan, u 
malein angidiridi
bilan 
reaksiyaga kirishib quyidagi birikmani hosil qiladi: 
O
+ 
CH – C
CH – C
O
O
O
CH – CH
CH – CH
O
CH – C
CH – C
O
O
O
OO
+ 
CH – C
CH – C
O
O
O
CH – C
CH – C
O
O
O
CH – CH
CH – CH
O
CH – C
CH – C
O
O
O
Tiofen hamma 
diyenofillar
bilan reaksiyaga kirishmaydi. U ayrim 
diyenofillar, masalan, 
ditsianatsetilen 
bilan reaksiyaga kirishadi, bunda hosil 
bo’ladigan oraliq moddadan oltingugurt ajralib chiqib 
ftal kislotaning dinitrili
hosil bo’ladi: 
S
+ 
CH – CN
CH – CN
S
CN
CN
CN
CN
-S
SS
+ 
CH – CN
CH – CN
S
CN
CN
CN
CN
CN
CN
-S

---

696 
5. Oksidlanishi.
Besh a’zoli geterotsikllar asta-sekinlik bilan oksidlanganda 
oxirgi mahsulot sifatida turli moddalar hosil bo’lishi mumkin. Furan kuchsiz 
ishqoriy muhitda oksidlanganda 
malein angidridini
hosil qiladi: 
O
[O]
O
O
O
N
[O]
N
O
O
H
H
;
O
O
[O]
O
O
O
O
O
O
N
[O]
N
O
O
H
H
N
N
[O]
N
O
O
N
O
O
H
H
H
H
;
Past haroratda ishqoriy muhitda 
alkilpirrollar
oksidlanganda 
pirrolkarbon 
kislotalar hosil bo’ladi: 
COOH
N
[O]
N
H
H
CH
3
COOH
N
[O]
N
H
H
CH
3
N
[O]
N
H
H
H
H
CH
3
Tiofen oksidlovchilar ta’siriga chidamli bo’lib, u qiyin oksidlanadi. Furan 
ozonolizga 
oson uchraydi. Bu reaksiya furandagi qo’sh bog’larning reaksiya 
vaqtida lokallanishini ko’rsatadi. 
Furan va pirrol ozonolizga uchratilganda 
glioksalni, 2,5-dimetilfuran
va 
2,5-dimetilpirrollar – glioksal
bilan 
metilgiloksal 
hosil qiladilar: 
X
X
+
-
X
X
+
CH
3
H
3
C
CH
3
H
3
C
OHC – CHO
OHC – CHO
H
3
C – CO – CH
3
X
X
+
-
X
X
+
CH
3
H
3
C
CH
3
H
3
C
OHC – CHO
OHC – CHO
H
3
C – CO – CH
3
Almashinish reaksiyalari 
Furan va tiofen elektrofil almashinish reaksiyalariga benzolga qaraganda 
oson kirishadilar. Geteroatomlar birinchi tur o’rinbosari vazifasini o’taydilar. 
Almashinish hamma hollarda 
α
-holatda
boradi va agar bu holat band bo’lsa, 
unda 
β
-holatda
boradi. Reaksiyaning bunday yo’nalishi, 
α
-holatda hosil bo’lgan 
δ
-komplekslarning o’ta barqarorligini ko’rsatadi:

---

697 
X
+
X
+
X
X
+
X
+
+
α
-
алмашиниш
β
-
алмашиниш
X
+
X
+
X
+
X
+
X
X
+
X
+
+
α
-
алмашиниш
β
-
алмашиниш
bu yerda