|
pirrol, pirrolidin, piridin
deb nomlanadi.
Halqada bitta geteroatom bo’lsa, raqamlash bu geteroatomdan boshlanadi. Agar
halqada bir necha geteroatom bo’lsa, raqamlashda avval
kislorodga
, so’ng
oltingugurt
va
azotga
raqam qo’yiladi. Agar halqada
NH
va
N
bo’lsa, raqam
avval
– NH
- ga, so’ngra –
N-
ga qo’yladi. Besh va olti a’zoli geterotsiklik
birikmalarni quyidagicha raqamlash qabul qilingan:
S
N
H
N
H
N
S
N
H
О
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
6
S
N
H
N
H
N
H
N
S
N
H
S
N
H
О
1
2
3
4
5
О
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
6
Bir a’zoli geterotsikllarda
2 va 5-holatlar
α
,
α
’, 3 va 4-holatlar
β
,
β
’-holat
deb;
olti
a’zoli geterotsikllarda
2 va 6-holatlar
α
,
α
’-; 3 va 5-holatlar
β
,
β
’- va 4-
holat
γ
-holat
deyiladi.
Aziridin;
(azairidin)
etilenimin
Oksiran;
(oksaran)
etilen oksid
Azetidin;
(azaetidin)
propilenimin
Azol;
(azaol)
pirrol
Azalidin;
(azaolidin)
pirrolidin
Azin;
(azain)
piridin
679
Jipslashgan ko’p halqali geterotsikllarni alohida nomlar bilan ataladi
(kumaron, indol, xinolin va h.k.).
Ammo bu birikmalar molekulaning qanday
halqalardan tashkil topganiga qarab nomlanishi mumkin. Agar halqaning
geteroatom bo’lmagan qismida benzol halqasi bo’lsa
benzo-,
naftalin halqasi
bo’lsa
nafto
– old qo’shimchalar ishlatiladi. Masalan:
2
1
3
4
6
7
8
5
N
2
1
3
4
6
7
8
5
N
О
2
1
3
4
5
6
7
N
H
2
1
3
4
5
6
7
N
2
1
3
4
6
7
8
5
бензофуран
ёки кумарон
бензопиррол
ёки индол
бензопиридин
ёки хинолин
О
2
1
3
4
5
6
7
О
2
1
3
4
5
6
7
N
H
2
1
3
4
5
6
7
N
H
2
1
3
4
5
6
7
N
2
1
3
4
6
7
8
5
N
2
1
3
4
6
7
8
5
бензофуран
ёки кумарон
бензопиррол
ёки индол
бензопиридин
ёки хинолин
Agar jipslashgan ko’p halqali geterotsikllarda geteroatom halqalarining
jipslashgan joyida bo’lmasa, raqamlash halqalarning jipslashgan joyidagi atomdan
boshlanadi.
Besh a’zoli geterosiklik halqalar
Tuzilishi va nomlanishi.
Besh a’zoli geterotsikllik birikmalarning oddiy
vakillari
furan, tiofen
va
pirrol va
ularning hosilalari;
kondensirlangan,
geterohalqali
birikmalar esa
indol
va
geteroauksinlar
hisoblanadi. Ular aromatik
xarakterga ega:
О
S
N
H
..
..
..
..
..
О
S
N
H
..
..
..
..
..
О
S
N
H
N
H
..
..
..
..
..
furan tiofen pirrol
Ularning molekulasidagi
oltita π-elektronlar benzoldagi kabi umumiy
elektron bulutni hosil qiladilar, masalan
furanda:
Benzofuran
yoki kumaron
Benzopirrol
yoki indol
Benzopiridin
yoki xinolin
680
О
О
Natijada tutash elektron buluti hosil bo’ladi, halqa bir tekislikda joylashadi
va oddiy bog’larning uzunligi qisqaradi.
Rentgenografik
o’lchashlar natijasida
furan
,
tiofen
va
pirrol
molekulalaridagi atomlar orasidagi masofalar quyidagi
qiymatlarga ega ekanligi isbotlangan (nm hisobida):
О
S
N
H
106
0
106,6
0
0,1431
0,1423
92,2
0
0,1362
0,1361
0,1370
0,1714
0,1429
108,9
0
0,1371
0,1383
О
S
N
H
N
H
106
0
106,6
0
0,1431
0,1423
92,2
0
0,1362
0,1361
0,1370
0,1714
0,1429
108,9
0
0,1371
0,1383
Yuqoridagi formulalardan tashqari besh a’zoli geterotsikllar uchun quyidagi
tuzilish formulalarini ham yozish mumkin:
О
..
О
+
-
О
+
-
S
..
S
+
-
S
+
-
N
H
..
+
-
+
-
N
H
N
H
О
..
О
+
-
О
+
-
О
..
О
..
О
+
-
О
+
-
О
+
-
О
+
-
S
..
S
+
-
S
+
-
S
..
S
..
S
+
-
S
+
-
S
+
-
S
+
-
N
H
..
+
-
+
-
N
H
N
H
N
H
N
H
..
+
-
+
-
N
H
N
H
N
H
N
H
Ularning tuzilishini benzoldagi kabi quyidagicha ifodalash mumkin:
О
S
N
H
О
S
N
H
Pirrol (C
4
H
5
N)
– 130
0
C da qaynaydigan,
suvda
deyarli erimaydigan,
spirt
va
efirda
yaxshi eriydi,
xloroform
hidiga o’xshash hidli, rangsiz suyuqlik.
Birinchi marta u suyak quruq haydalganda hosil bo’ladigan moy tarkibida va
681
toshko’mir smolasida topilgan.
Pirrol
birinchi marta
1858
yilda
Andersen
tomonidan ajratib olingan va uning tuzilishi
1870
yilda
Bayer
tomonidan
isbotlangan. Pirrol va uning gamologlari toshko’mir smolasida va suyak yog’ida
uchraydi. Bu nom
Runge
tomonidan berilgan bo’lib
pirrol
bug’i xlorid kislota
bilan namlangan
qarag’ay
tayoqchaga tekkizilganda cho’pni
yallig’lantirib, qizil
ranga bo’yaydi.
Pirrol
nomi shundan kelib chiqqan (
«pir»
so’zi
grekcha
olov
yoki
«qizil moy»
ma’nosini bildiradi).
Pirrol hosilalari katta biologik ahamiyatga ega, ular
o’simlik xlorofilli, qon
gemini, pigmentlar
va boshqalar tarkibiga kiradi. Pirrolning qaytarilgan halqasi –
pirrolidin
juda ko’p alkaloidlar va oqsillar tarkibida uchraydi.
Digidropropirollar – pirrolinlar deb, tetragidropirrollar pirrolidinlar
deb, ketopirrolidinlar esa pirrolidonlar
deb ataladi:
N
Н
N
Н
N
Н
N
Н
O
N
N
Н
N
Н
N
Н
N
Н
O
pirrol. pirrolin. pirrolidin. pirrolidon.
Olinishi. 1.
Sanoatda pirrol
Y.K.Yuryev reaksiyasi
bo’yicha furan va
ammiak bug’larini 400
0
C gacha qizdirilgan Al
2
O
3
ustidan o’tkazish yo’li bilan
olinadi:
2. 1,4-dikarbonilli
birikmalardan
pirrol
hosil bo’lishida oraliq mahsulot
sifatida
imin
hosil bo’ladi:
682
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H
O
+NH
3
CH
2
– CH
H – C
NH
C – H
O
H
+
-H
2
O
C – C
H – C
NH
C – O
–
+
H –
H
2
H
H – C
H
C – C
NH
C – H
– H
H
H
OH
- H
2
O
N
H
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H
O
+NH
3
CH
2
– CH
H – C
NH
C – H
O
H
+
-H
2
O
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H
O
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H
O
+NH
3
CH
2
– CH
H – C
NH
C – H
O
H
+
-H
2
O
C – C
H – C
NH
C – O
–
+
H –
H
2
H
H – C
H
C – C
NH
C – H
– H
H
H
OH
- H
2
O
N
H
C – C
H – C
NH
C – O
–
+
H –
H
2
H
H
H – C
H
C – C
NH
C – H
– H
H
H
H
H
OH
- H
2
O
N
H
3. Pirrol
1,4-butindiolga, atsetilenga
yoki
diatsetilenga ammiak
ta’sir
ettirib olinadi. Buning uchun asetilenga formaldegid ta’sir ettirib, 1.4-butandiol
olinadi, so’ngra 1.4-butandiolga ammiak ta’sir ettirib, pirrol olinadi:
Cu
2
C
2
HC≡CH + 2HCHO HO–CH
2
–
C≡C–CH
2
–OH
С
≡
C
СH CH
СH CH
+
+ NH
3
400-450
0
C
OHCH
2
CH
2
OH
+ NH
3
400
0
C
ThO
2
(Al
2
O
3
)
N
H
N
H
N
H
+ 2H
2
O
С
C
СH CH
+
+ NH
2
∼
130
0
С
N
R
Cu
R
С
≡
C
СH CH
СH CH
+
+ NH
3
400-450
0
C
СH CH
СH CH
+
+ NH
3
400-450
0
C
OHCH
2
CH
2
OH
+ NH
3
400
0
C
ThO
2
(Al
2
O
3
)
N
H
N
H
N
H
N
H
N
H
N
H
N
H
+ 2H
2
O
С
C
СH CH
+
+ NH
2
∼
130
0
С
N
R
Cu
R
С
C
СH CH
+
+ NH
2
∼
130
0
С
N
С
C
СH CH
+
+ NH
2
∼
130
0
С
N
N
R
Cu
R
Bu yerda R=N
alkil
yoki
aril
bo’lishi mumkin.
4. Yu.K.Yurev
furan, tiofen
va
pirrolni
o’zaro bir-birlariga aylantirish
mumkin ekanligini ko’rsatdi. Jaryon 300-450
0
C alyuminiy oksidi ishtirokida
boradi:
683
N
H
O
NH
3
H
2
O
S
H
2
O
H
2
S
NH
3
H
2
S
N
N
H
O
O
NH
3
H
2
O
S
S
H
2
O
H
2
S
NH
3
H
2
S
Do'stlaringiz bilan baham: |
