2 mundarija kirish. 1-bob. Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi shakllanishining nazariy va xukukiy asoslari

1.1.1-чизма
 
Корхонада махсулот ишлаб чиқариш ва уни сотиш билан боғлиқ 
 
харажатлар 
o’rganish mumkin: bevosita ishlab chiqarish xarajatlari va muomala xarajatlari. 
Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari deganda mahsulotni bevosita ishlab chiqarish 
uchun kilinadigan barcha sarflar (ish xaqi, xom ashyo va material sarflari, 
amortizasiya va x.k) tushuniladi. Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish 
xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar 
qiymatidan foyda mikdoriga kam. Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni Sotish 
jarayoni bilan bog’liq bo’lib, shu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib, iste’molchiga
yetkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi. Ular ikki guruxga bo’linadi: qo’shimcha
muomala xarajatlari va sof muomala xarajatlari. Tovarlarni o’rash, chizmada 
korxonada mahsulot ishlab chiqarish xamda muomala xarajatlari va ularning 
tarkibini ko’rishimiz mumkin. Demak bunda ishlab chiqarish xarajatlariga yukorida 
ta’kidlaganimizdek xom ashyo materiallari, yoqilgi va moylash xarajatlari, ish xaqi 

---

10 
xarajatlari, amartizasiya xarajatlari, amartizasiya xamda boshqa xarajatlar kiritilgan. 
Muomala xarajatlari davr xarajatlari ham deb ataladi. Sof muomala xarajatlari 
(sotuvchi maoshi va boshqalar), marketing (iste’molchilik talabini o’rganish), 
reklama va shu kabi xarajatlardan iborat bo’ladi. Sof muomala xarajatlari tovar
qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan 
keyin olingan foyda hisobidan koplanadi. Hozirgi zamon sarf-xarajatlar g’oyasi 
bo’yicha korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslar o’z resurslari 
yoki jalb qilingan resurslar bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra xarajatlar ichki yoki 
tashqi xarajatlarga bo’linadi. Tashqi xarajatlar korxona o’zi uchun zarur resurs va 
xizmatlarga to’lovlarni amalga oshirishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir. 
Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish xaqi, xom ashyo va materiallar uchun 
to’lovlar, kredit uchun foiz to’lovlari, ijaraga olingan yer uchun renta, transport 
xizmati va boshqa xar xil xizmatlar uchun to’lovlar kiradi. Tashqi xarajatlar to’lov 
xujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb xam 
ataladi. 
Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslar foydalanish bilan bog’liq 
xarajatlar