243Mavzu: Pul aylanmasi va uning tuzilishi. Reja: Naqd pul aylanmasi nima? 2

Naqd pulsiz hisob – kitob shakllari
O‘zbekistonda naqd pulsiz hisob – kitoblar O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy bank Boshqaruvining 2002 yil 12 yanvardagi 1/4 – sonli qarori bilan
tasdiqlangan, Adliya vazirligida 2002 yil 15 aprelda 1122 – son bilan ro‘yxatga
olingan «O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob – kitoblar to‘g‘risida» gi
60 – sonli Nizomga asosan tashkil etiladi.
O‘zbekistonda naqd pulsiz hisob – kitoblar shakllarini joriy etish, umumiy
talab va qoidalarini belgilash hamda nazorat qilish Markaziy bank tomonidan
amalga oshiriladi.
O‘zbekiston tijorat banklari, tegishli qonuniy va me’yoriy hujjatlar asosida
mulkchilik shaklidan qa’tiy nazar xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga quyidagi naqd
pulsiz hisob – kitoblar shakllarini amaliyotga joriy etadi:
1. To‘lov topshiriqnomalar;
2. To‘lov talabnomalar;
3. Akkreditivga ariza;
4. Inkasso topshiriqnomasi;
5. Hisob cheklari bilan hisob – kitoblar.
O‘zbekistonda bozor munosabatlarining taboro chuqurlashib borishi tijorat
banklari xizmatlarining turlarini oshib borishiga turtki bo‘lmoqda. Mana shunday
xizmatlardan biri naqd pulsiz hisob – kitoblarni plastik kartochkalar orqali amalga
oshirish bo‘lib, hozirgi paytda hisob – kitoblarning ushbu shakli asosan aholi va
xo‘jalik sub’ektlari o‘rtasida qo‘llanilmoqda. Ta’kidlash lozimki, plastik
kartochkalar bilan hisob – kitoblarni amalga oshirish juda qulay va oson bo‘lib,
kelgusida aholi tomonidan to‘lovlarni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb
etishi kutilmoqda.
YUqorida qayd etilgan naqd pulsiz hisob – kitoblarni amalga oshirishda
quyidagi pul – hisob – kitob hujjatlaridan foydalanadi:
– to‘lov topshiriqnomasi, ushbu hujjat asosida mijoz sotib olgan tovarlar
yoki xizmatlar uchun o‘z hisobvarag‘idan mablag‘ni to‘lash haqidagi topshirig‘ini
o‘ziga xizmat ko‘rsatadigan bankka beradi;
– to‘lov talabnomasi, ushbu hujjat asosida mijoz jo‘natgan mol yoki
ko‘rsatgan xizmatlar uchun to‘lovni mol sotib oluvchidan undirib berish haqida
o‘ziga xizmat ko‘rsatadigan bankka taqdim etadi;
– inkasso topshiriqnomasi, ushbu hujjat asosida Markaziy bank tomonidan
belgilab qo‘yilgan tashkilotlar to‘lovchining hisobvarag‘idagi mablag‘ni uning
roziligini olmasdan tegishli manzilga o‘tkazib berish haqida bankka topshiriq
beradi, agar to‘lovchining hisobvarag‘ida mablag‘ etarli yoki mavjud bo‘lmasa
inkasso topshiriqnomasi kartoteka 2 da hisobga olib boriladi;
– akkreditivga ariza, mijoz sotib oladigan tovarlar va xizmatlar uchun
to‘lanadigan mablag‘larni deponentlash haqida o‘z bankiga taqdim etadigan hujjat
hisoblanadi;
– hisob – kitob cheki, asosan jismoniy shaxslar va savdo tashkilotlari
o‘rtasida qo‘llaniladigan hujjat bo‘lib, uchinchi shaxs, asosan savdo tashkilotlari
chekdagi mablag‘ni talab qilib o‘z bankiga taqdim etadi;
– memorial order, ushbu hujjat bankning ichki operatsiyalarini bajarishda,
shuningdek, shartnomada ko‘rsatilgan hollarda mijozlarning hisobvaraqlaridan
mablag‘larni ko‘chirishda bank tomonidan qo‘llaniladi.