|
243Mavzu: Pul aylanmasi va uning tuzilishi.
Reja: 1.Naqd pul aylanmasi nima?
2. Naqd pullar aylanmasi va uning tarkibiy qismi.
3. Naqd pul muomasidagi pul harakati.
4. Naqd pullarning tijorat bankidan chiqish harakati.
5. Markaziy bankka qaytib kelish harakati.
Naqd pul aylanmasi esa naqd pullarning ma’lum davrdagi harakatlar
yig‘indisidan iborat bo‘lib, u naqd pul muomalasidagi naqd pullar harakatidan
tashqari pul muomalasini tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlar
yig‘indisini ham o‘z ichiga oladi. Naqd pullarning aylanmasi va uning tarkibiy
qismlarini quyidagi paragrafda batafsil ko‘rib chiqamiz.
Naqd pullar aylanmasi va uning
tarkibiy qismi
Naqd pullar aylanmasi yuqorida qayd etilganidek, iqtisodiy sub’ektlar
o‘rtasida yuz beradigan pul muomalasi va uni tashkil qilish bilan bog‘liq naqd
pullar harakatini o‘z ichiga oladi. SHundan kelib chiqib, uni ikki qismga – pul
muomalasini tashkil qilish va pul muomalasidagi harakatlarga bo‘lish mumkin.
Bunda shuni yodda tutish kerakki, pul aylanmasining bu ikki qismi bir –
biridan ajralgan holda alohida mustaqil pul aylanishi bo‘lmasdan, balki o‘zaro
bog‘liq bo‘lgan bir butun jarayondir. Aslida pul iqtisodiy munosabatlarni amalga
oshirish uchun zarur. Lekin, pul mazkur iqtisodiy munosabatlarni amalga oshirar
ekan, u ayni paytda mustaqil iqtisodiy kategoriya sifatida harakatda bo‘ladi va
o‘zining vazifasini to‘laqonli va bekamuko‘st ado etish uchun qo‘shimcha
harakatlar qilishga majbur bo‘ladi. Bu erda gap, pul muomalasini tashkil qilish
bilan bog‘liq bo‘lgan pulning harakati ustida ketmoqda.
Pul muomalasini tashkil qilish jarayoni naqd pul (banknot va tangalar) larni
ishlab chiqish, ularni muomalaga tayyorlash, saqlash va iqtisodiy sub’ektlarga
etkazib berish, muomaladan ortiqcha va yaroqsiz pullarni olish kabi jarayonlarni
o‘z ichiga oladi. Ushbu jarayon naqd pullarni pul ishlab chiqarish fabrikasidan
Markaziy bank muassasalariga keltirish, ulardan tijorat banklariga etkazib berish
va nihoyat tijorat bank filiallari tomonidan mijozlarni naqd pulga bo‘lgan talabini
qondirishdan iborat.
Naqd pullar aylanmasining tarkibiy qismlarini quyidagi chizmada ifodalash
mumkin.
Albatta, pul muomalasini tashkil qilish Markaziy bank tomonidan amalga
oshiriladi, lekin naqd pullar oqimining asosiy qismi tijorat banklarining kassalari
orqali harakat qiladi. Natijada, tijorat banklari ham naqd pul muomalasini
boshqarishda bilvosita ishtirok etadilar.
Pul muomalasini tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan pulning harakati
ikkita pul oqimlaridan iborat
1. Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga naqd pullarni
etkazib berish va tijorat banklaridan ortiqcha va muomalaga yaroqsiz naqd
pullarni qabul qilish bilan bog‘liq pul oqimi;
2. tijorat banklari tomonidan mijozlarni naqd pulga bo‘lgan
talabini qondirish uchun naqd pul berish va naqd pul tushumiga ega bo‘lgan
korxona va tashkilotlarning naqd pul tushumlarini qabul qilish (inkassatsiya)
bilan bog‘liq pul oqimi.
Naqd pul muomasidagi pul harakati uchta pul oqimini o‘z ichiga oladi, ya’ni:
1. korxona va tashkilotlar o‘rtasidagi;
2. korxona va tashkilotlar bilan aholi o‘rtasidagi;
3. alohida shaxslar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni amalga
oshirish jarayonlari bilan bog‘liq naqd pul oqimi.
Korxona va tashkilotlar o‘rtasidagi naqd pul ishtirokida amalga oshiriladigan
to‘lovlar hajmi o‘ta chegaralangan bo‘lishiga qaramasdan, ular o‘rtasida ayrim
to‘lovlar hanuzgacha naqd pulda amalga oshirilib kelinmoqda.
Naqd pul muomalasining asosiy qismi korxona va tashkilotlar bilan aholi
o‘rtasidagi pul munosabatlari bilan bog‘liq naqd pullar oqimidan iborat. Unga,
korxona va tashkilotlar tomonidan ishchi va xizmatchilarga naqd pulda mehnat
haqi, stipendiya, pensiya va boshqa ijtimoiy nafaqalar berish, ular o‘rtasidagi
o‘zaro tovarlar va qimmatli qog‘ozlar oldi – sotdisi, ko‘rsatilgan turli madaniy va
maishiy xizmatlar, sug‘urta, transport, kommunal to‘lovlari, naqd pulda kreditlar
olish va qaytarish (shu jumladan banklardan ham), omonatlarga pul qo‘yish va
olish, lotereya biletlari harid qilish, jarima va ustamalar hamda boshqa majburiy
to‘lovlarni amalga oshirishdagi naqd pullar harakati kiradi. SHuningdek, naqd pul
muomalasi davlat byudjetining naqd pulda shakllanadigan va taqsimlanadigan
qismini ham o‘zida mujasamlashtiradi. Ushbu jarayon, bir tomondan aholi va
yakka tadbirkorlarning byudjet oldidagi soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni
amalga oshirish jarayonlarida, ikkinchi tomondan esa davlat byudjeti tomonidan
aholiga naqd pulda pensiya, nafaqa va boshqa ijtimoiy to‘lovlarni amalga oshirish
jarayonlarida o‘z aksini topadi. Aynan, mana shu pul oqimi aholining asosiy naqd
puldagi daromad va harajatlarini o‘zida mujassamlashtiradi.
Pul muomalasining uchinchi oqimi alohida shaxslar o‘rtasida tovarlar
ayriboshlash, pullik xizmatlar ko‘rsatish sohasida shakllanadi. Bunda
Respublikamizdagi mavjud dehqon va boshqa tashkil etilmagan bozorlardagi naqd
pul bilan bog‘liq to‘lovlar hali ham salmoqli o‘rin tutib kelmoqda.
YUqoridagi funksiyalarini bajarish mobaynida naqd pullar murakkab yo‘lni
bosib o‘tadilar. YA’ni, muomalaga zarur pul mablag‘lari Markaziy bank
tomonidan tijorat banklariga, ular tomonidan esa o‘z o‘rnida xo‘jalik sub’ektlari va
aholiga chiqariladi. Xo‘jalik sub’ektlari va aholi qo‘lidagi pul mablag‘lari savdo
va xizmat ko‘rsatish korxonalari orqali yana tijorat banklariga qaytib keladi.
Tijorat banklari va ularning filiallari yana o‘zlari xizmat ko‘rsatayotgan korxona
va tashkilotlarga hamda aholiga qonunchilikda belgilangan to‘lovlarni amalga
oshirish uchun naqd pullar berishadi. SHunday qilib, naqd pullar tijorat
banklaridan chiqib yana tijorat banklariga qaytadi va doimiy aylanishda bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
