№3-, 4- mavzular. Berlganlar bazasi axritekturasi

 

Kalitlar 

 

Aytib o`tilganidek, munosabatda takrorlanuvchi kortejlar bo`lmasligi 

kerak. Shuning uchun har bir kortejni noyob tarzda bitta yoki bir nechta atributlar 

---

yordamida  identifikatsiyalash imkoniyati bo`lishi kerak. Bu atributlar kalit 

deyiladi. 

 

Amaliy ish jarayonida kortejni- yozuv, atributuni maydon deyishadi.  

Birlamchi kalit

- atributlar yoki ular to`plamning shunday elementidan iboratki, u 

yagona  tarzda  bitta  yozuv  yoki  guruhni  belgilaydi.  Birlamchi  bo`lmagan  boshqa 

atributlarning birlashishdan tuzilgan kalit, tarkibli (birlashgan) kalit bo`ladi. 

 

Kalit BB loyhalash va uni amalga oshirish jarayonida turlicha ma’no kasb 

etadi.  Loy-halash  jarayonida  kalit  munosabatdagi  satrni  bir  ma’noda  tasvirlovchi 

bo`lib, bitta yoki bir nech-ta tushiniladi. Har bir munosabat kamida bitta kalitga ega 

bo`ladi  ,  chunki  har  bir  kortej  noyob    hisoblanadi.  Maksimal  tarzda  kalit 

munosabatdagi hamma domenlarning birlashmasidan tuzilishi mumkin. 

 

Loyhani  amalga  oshirish  jarayonida kalit  atamasi  boshqacha  tushuniladi. 

Ko`pgina relatsion BBBT kalit sifatida ustun olinadi va shu asosda boshqarish tizimi  

indekslar  yaratadi.  Indeks  berililgan  ustundagi  qiymatlarni  tezda  topishga  imkon 

yaratadi. Bu kalitlarning noyob bo`lishi shart emas, chunki ular faqatgina tezlikni 

oshirishga xizmat qiladi. 

 

Ana shu kalitlarni bir- biridan farqlash uchun mantiqiy va fizik kalitlar deb 

atashadi.  Mantiqiy  kalit  bu  ustunni  noyob  elementlarini,  fizik  kali  teas  tezlikni 

oshiruvchi indeksdan iborat. 

 

Berilgan munosabatlarning kortejini yagona tarzda aniqlovchi atribut yoki 

atributlar majmuasi super kalit deyiladi. Super kalit munosabatdagi har bir kortejni 

bir qiymatli aniqlaydi. Lekin super kalit noyob identifakatsiyalash shart bo`lmagan 

qo`shimcha atributlarni ham saqla-shi mumkin. Bizni noyob identifikatsiyalash shart 

atributlar qiziqtiradi. 

 

Berilgan  munosabatning superkaliti bo`lgan va qism  to`plami  bo`lmagan 

superkalit, nomzod kalit deyiladi. Berilgan R munosabatning N nomzod kalit ikkita 

xossaga ega: 



 

Noyoblik. R munosabatning har br kortejida N nomzod kalitning qiymati 

shu kortejni yagona ravishda identifakatsiyalaydi. 



 

Keltirib bo`lmaslik. N nomzod kalitning mumkin bo`lgan qism 

to`plamidan hech biri noyoblik xususiyatiga ega emas. 

 

Munosabat bir nechta nomzod kalitlarga ega bo`lishi mumkin. Agar kalit 

bir nechta atributlardan iborat bo`lsa, u tarkibli kalit deb ataladi. 

 

Takrorlanuvchi qismga ega munosabatni, ikki qismga ajratib , biriga shu 

takrorla-nuvchi  qismni  alohida  munosabatga  ajratsak,  biz  shu  munosabani  

normallashtirgan bo`lamiz. Hosil bo`lgan yangi munosabat o`z nomiga ega bo`ladi. 

---

Yangi munosabat o`zining kalitiga ega bo`lishi va u kortejlarni bir qiymatli aniqlashi 

kerak. 

 

Nomzod  kalitni  identifikatsiyalash  uchun  ishlatiladigan  atributlarning  

“haqiqiy  dun-yo”  dagi  ma’nosini  chuqur  bilish  kerak.  Faqat  shu  asosda 

takrarlanuvchi  qiymatlar  mavjudligi  haqida  qaror  qabul  qilish  mumkin.  Ana  shu 

semantic  ma`lumotga  ega  bo`lingandagina,  atribut-larning  kombinotsiyasi 

munosabatning nomzod kalti bo`ladi, deb kafolat berish mumkin. 

 

Munosabatdagi  kortejlarni  noyob  identifikatsiyalash  tanlangan  nomzod 

kalit, birlam-chi kalit deyiladi. Munosabatdagi kortejalar nusxasi bo`lmagani uchun, 

uni  har  bir  satrini  noyob  tarzda  identifikatsiyalash  mumkin,  Bundan  munosabat 

doimiy ravishda birlamchi kalitga ega bo`lishi kelib chiqadi. Birlamchi kalit sifatida 

tanlanmagan nomzod kalitdir, muqobil kalitlar deyiladi. 

                Munosabatdagi  atribut  yoki  atributlar  to`plami  boshqa  munosabatdagi 

(yoki o`zidagi) nomzod kalitga mos kelsa, u tashqi kalit deb ataladi. Agarda bitta 

atribut  bir  nechta  munosabat-larda  ishtirok  etsa,  shu  munosabatlarning  kortejlari 

orasida aloqalar mavjudligini bildiradi  

 

Relatsion modelda ixtiyoriy sondagi normal munosabatlar bo`lishi 

mumkin. Relatsion chizmalarning qabul qilingan belgilash usulida munosabat 

nomi va qavsda atributlar nomi ketma - ket yozilib vergullar bilan ajratiladi. 

Birlamchi kalitlarning tagiga chiziladi. 

 

Berilganlar bazasidagi hamma relatsion chizmalar konseptual modelni 

yoki konsep-tual chizmani  xosil qiladi. Relatsion modeldagi har bir aloqa nomi, 

majburiyati, turi va darajasi bilan tafsiflanadi. Aloqani fakultativ va majburiy 

xillarga ajratiladi. Agarda bir turdagi ma’no bi-lan zaruriy bog`langan bo`lsa, u 

holda ular orasidagi aloqa majburiy aloqa deyiladi vaikkilangan chiziq bilan 

belgilanadi. Qolgan vaziatlardagi  aloqalar  fakultativ aloqalarga kiradi. 

 

Aloqaning darajasi shu aloqalar bilan bog`langan  munosabatlarning soni 

bilan  aniqla-nadi.  Bunda  ayrim  munosabatlarning  kalitlari  o`zidan  yuqoridagi 

darajada turuvchi munosabat-larning  kaliti bilan mos kelishi mumkin.  Misol uchun: 

ISH  FAOLIYATI  munosabati  (XIZ-MATCHI_RAQAMI,  tayinlanish_SANASI) 

birlashgan  kalitdan  iborat,  uning  tarkibida  o`zidan  yuqoridagi  munosabatning  

XIZMATCHI_RAQAMI  kalit  bor.  XIZMATCHI  munosabati  esa  faqat 

XIZMATCHI_RAQAMI  kalitidan  iborat  bo`lib,  bu  kalit  yozuvning  qolgan 

atributlarini bir qiymatli aniqlaydi va unga yuqori darajadagi munosabatning kalitini 

keltirish kerak emas.  

 

Chizmalarda  milga  ega  chiziqlar  bilan  ko`rsatilgan  aloqalar,  BB  amalga 

oshirishda ilovalarda qaysi yo`l bo`yicha harakatlanish zarurligini bildiradi. Ba’zi 

bir  yo`naltirish  vositalari  hamma  ana  shunday  yo`llar  bo`yicha  normallashgan 

---

tasvirlardan iborat bo`lishi kerak. XIZ-MATCHI munosabatidan FARZANDLAR, 

ISH  FAOLIYATI  va  MAOSH  O`ZGARISHI  muno-sabatlariga  o`tuvchi  yo`llar 

soda  amalga  oshirilishi  mumkin  ,  chunki  uchta  kortej  ham  XIZMAT-

CHI_RAQAMI 

elementiga 

ega. 

XIZMATCHI 

munasabatdan 

BO`LIM 

munosabatiga  o`tish  yo`li  ham  amalga  oshirilishi  mumkin,  chunki  XIZMATCHI 

munosabati  BO`LIM_RAQAMI  elemen-tidan  iborat.  BO`LIM  _RAQAMI 

elementidan  foydalanishni  talab  qiladi.  Faqat  bunda  ikkilamchi  kalit  sifatida 

ishlatiladi  

Chizmaning normallashgan shakli: 

-

 

BO`LIM (BO`LIM RAQAMI, BO`LIM NOMI, HISOBOT, RAHBAR, 

BUDJET) 

-

 

ISH (BO`LIM RAQAMI , ISH RAQAMI, ISH TAFSIFI) 

-

 

XIZMATCHI (XIZMZTCHI RAQAMI, XIZMATCHI NOMI, 

BO`LIM_RAQAMI, MAOSH, LOVOZIMI,MANZIL) 

-

 

MAOSH O`ZGARISHI (XIZMATCHI RAQAMI, MAOSH O`ZGA-RISH 

SANASI, MAOSH) 

-

 

FARZANDLAR (XIZMZTCHI RAQAMI , BOLA ISMI, BOLA YOSHI, 

JINSI) 

-

 

ISH FAOLIYATI (XIZMZTCHI RAQAMI , TAYINLANISH SANASI, 

LOVOZIMI) 

XIZMATCHI munosabatini BO`LIM_RAQAMI elementlari bo`yicha tartoblash 

kerak. 

 

Chizmani  normallashtirish  uchun  birlamchi  kalit  elementlaridan 

foydalanish  talab  qilinmaydi.  Har  bir  kalitni  kortej  bir  xilda  identifakatsiyalaydi. 

Lekin  qo`shimcha  atriutlar  kiritilganligining  sababi,  munosabatlar  orasidagi 

aloqalarni kuzatish orqali daraxt cho`qqisiga chiqish.  

 

Chizmani normallashda qo`shimcha berilganlar elementi ikkita sabab bilan 

qo`shilishi  mumkin.  Birinchidan,  birlamchi  kalit  qo`shilib  hosil  bo`lgan  tarkibli 

kalit,  kortejni  bir  qiymatli  identifikasiyalaydi.  Ikkinchisidan,  an’anaviy 

chizmalardagi  milli  chiziqlar  orqali  ifodalangan  yo`l  tafsiflash  uchun  ishlariladi. 

Ikkilangan milli chiziqlar ikkinchi darajali kalitlarga ishlov oddiy tartiblashdan va 

ikkinchi indekslardan foydalanishlardan iborat bo`lishi mumkin.  

 

Chizmaning normallashgan shakli:  

-

 

BO`LINMA (BO`LINMA RAQAMI, BO`LINMA NOMI, RAHBAR) 

-

 

BINO (BINO RAQAMI, BO`LINMA RAQAMI, SHAHAR, MANZIL, 

XIZMATCHILAR SONI) 

-

 

BO`LIM (BO`LIM RAQAMI, BO`LINMA RAQAMI, BO`LIM NOMI, 

RAHBAR) 

---

-

 

XIZMATCHI (XIZMATCHI RAQAMI, BO`LIM RAQAMI, XIZMATCHI 

ISMI, MAOSH, LOVOZIMI) 

-

 

LOYIHA (LOYIHA RAQAMI, BO`LIM_RAQAMI, LOYIHA NOMI, 

TUGASH SANASI) 

-

 

BUDJET(BUDJET RAQAMI, LOYIHA_RAQAMI, REJALASH DAVRI,  

JAMI) 

 

Normal chizmaga qo`shimchalar: 

 

Agarda  yangi  ilovalar  ,  kortejga  yangi  berilganlar  elementlarni  qo`shish 

talab  qilsa  yoki  foydalanuvchining  berilganlar  xususidagi  fikri  o`zgarsa,  relatsion 

BB  buni  yaratilishi  jara-yonida  hisobga  olishi  kerak.  Berilganlarni  yangi 

elementlarni qo`shish yoki yangi o`shish yoki yangi munosabatni yaratish evaziga, 

mavjud munosabatlar orasida yangi aloqalar ham o`rnati-lishi mumkin. 

 

Daraxtsimon tuzilishga qo`shimcha aloqalarni kiritish natijasida u tarmoq 

tuzilishidagi berilganlar modeliga aylangan. Buning uchun, XIZMATCHI va BINO 

munosabatlari  orasidagi  aloqa  BINO  RAQAMI  elementi  XIZMATCHI 

munosabatiga XIZMATCHI va LOYIHA muno-sabatiga qo`shiladi. Demak ikkita 

yangi  atributlarni  munosabatlarga  qo`shish  va  yangi  munosa-batlarni  yaratish 

natijasida qo`shimcha aloqalarga ishlov berilad. 

 

BINO  va  BO`LIM  munosabatlari  orasidagi  aloqalar  M:M  turidan  iborat. 

Bir binoda bir nechta bo`lim va bir bo`lim bir nechta binoda joylashishi mumkin. 

Agarda  BINO  munosaba-tiga  yangi  BO`LIM_RAQAMI  atributni  qo`shadigan 

bo`lsak  bir  bino  uchun  bir  nechta  bir  xilda-gi  kortejlar  qo`shiladi,  bu  esa 

munosabatni  ortiqchalikka  olib  keladi.  Shuning  uchun  BINO  RAQAMI  va 

BO`LIM_RAQAMI atributlardan iborat JOYLASHISHISH munosabati yaratiladi. 

Bu  berilgan  bo`limning  qaysi  bo`limning  qaysi  binolarda  joylashishi  va  berilgan 

binoda qaysi bo`limlar joylashganinin topish imkoniyatini beradi.  

 

Umuman , relatsion BB yangi munosabatlar qo`shilganda, eski aloqalar 

buzulmasli-gini ta’minlashi kerak. 

 

Tarmoq tuzilishini,  xuddi iyerarxik tuzilishi kabi oson normallashtirish 

mumkin. Natijada hosil bo`lgan normallashgan chizma: 

-

 

BO`LINMA (BO`LINMA RAQAMI, BO`LINMA NOMI, RAHBAR) 

-

 

BINO (BINO RAQAMI, BO`LINMA RAQAMI, SHAHAR, MANZIL, 

XIZMATCHILAR SONI) 

-

 

BO`LIM(BO`LIM RAQAMI, BO`LINMA RAQAMI, BO`LIM NOMI, 

RAHBAR) 

-

 

XIZMATCHI(XIZMATCHI RAQAMI, BO`LIM_RAQAMI, BINO 

RAQAMI, LOYIHA RAQAMI, XIZMATCHI ISMI, MAOSH, 

LOVOZIMI) 

---

-

 

LOYIHA(LOYIHA RAQAMI, BO`LIM_RAQAMI, LOYIHA NOMI, 

TUGASH SANASI) 

-

 

BUDJET (BUDJET RAQAMI, LOYIHA RAQAMI, REJALASH DAVRI, 

JAMI) 

-