Jismlar bir-birlarini massalari ko‘paytmasiga to‘g‘ri proporsional va massa markazlari orasidagi masofa kvadratiga teskari proporsional bo‘lgan kuch bilan tortadilar
Jismlar bir-birlarini massalari ko‘paytmasiga to‘g‘ri proporsional va massa markazlari orasidagi masofa kvadratiga teskari proporsional bo‘lgan kuch bilan tortadilar. Vakuumda bir-biridan 1m masofada turgan va massalari 1 kg.dan bo‘lgan har qanday ikki jism bir-birini 6,67∙10-7 N kuch bilan tortadilar. Ньютон тизимига кўра, физик реаллик моддий нуқта, вақт, фазо ва куч тушунчалари билан тавсифланади. Ньютон концепциясида “физик ҳодисалар” деганда, ўзгармас қонунлар билан бошқариладиган моддий нуқтанинг фазодаги ҳаракатини тушиниш керак. Моддий нуқта реаллик ҳақидаги бизнинг тасаввуримизнинг ягона услубидир. Бунда ушбу реаллик ўзгаришга қодирдир.
Ньютон 1667 йили динамикининг учта қонунини таклиф этди. Улар классик механиканинг асосини ташкил этди. Ньютон қонунлари инсоният катта тажрибаларининг умумлашгани бўлиб, улар механикада жуда муҳим рол ўйнайди.
Одатда жисмларнинг механик ҳаракатини кузатишда Ер билан боғлиқ саноқ системадан фойдаланамиз. Лекин, бунда Ернинг Қуёш атрофида қиладиган айланма ҳаракатлари эътиборга олинмагани учун бундай саноқ системалар қатъий инерциал саноқ системалари бўла олмайди. Координаталарнинг боши учун Қуёш маркази олинадиган ва координата ўқлари қўзғалмас деб қабул қилинган юлдузлар томон йўналган саноқ системаларида Ньютоннинг биринчи қонуни аниқ бажарилади.
Ньютоннинг биринчи қонунида эсланган таъсирини тавсиф этиш учун Янги тушунча - куч киритилди. Кучлар таъсирида жисмлар v тезлигини ўзгартиради, яъни тезланш олади ёки деформацияланади. Тажрибаларда қуйидагилар аниқланган:
Бирор ихтиёрий жисмга кучлар навбатма-навбат таъсир этганда жисм эришган тезланишнинг қийматлари ҳам турлича (a1, a2, a3) бўлади. Лекин, таъсир этувчи кучнинг жисм эришган тезланишига нисбати барча ҳолларда ўзгармас катталик бўлади, яъни
Катталиги бир хил бўлган кучлар таъсирида турли массали жисмлар эришган тезланишларнинг қийматлари жисмлар массаларига тескари пропорционал бўлади. Массаси каттароқ жисмнинг ўз тезлигини сақлаш ҳуссусияти яққолроқ намойн бўлади. Мазкур ҳуссуият, юқорида қайд қилганимиздек, жисмнинг инертлигидир. Демак массаси каттароқ жисмнинг инертлиги ҳам ката бўлади. Шунинг учун «жисмнинг массаси - унинг инертлик ўлчови” Дея оламиз. Юқорида баён этилган тажрибаларни умумлаштириб қуйидаги ҳулосага келамиз: ҳар қандай жисмнинг инерциал саноқ системаларида эришган тезланиши таъсир этувчи кучга тўғри пропорционал бўлиб, жисмнинг массасига тескари пропорционал бўлади. Мазкур формула динамиканинг асосий қонуни–Ньютоннинг иккин қонуни математик ифодасини акс эттиради.
Икки жисм ўзаро таъсирлашишининг моҳияти шундаки, агар биринчи жисмга иккинчи жисм бирор куч билан таъсир этса, ўз навбатида иккинчи жисм ҳам, албатда қандайдир куч билан таъсир этади. Икки жисм таъсирлашганда доим куч вужудга келадики, бу кучлар шу жисмларнинг ҳар бирига қўйилган бўлади. Мазкур кучлар бир тўғри чизиқ бўйлаб қарама-қарши томонга йўналган. Бу кучларнинг абсолют қийматлари ўзаро тенгдир.
Ньютон кучлардан бирининг “таъсири” деб, иккинчисини “акс таъсир” деб атади. Бу ажратиш шартлидир, чунки иккала кучларнинг ҳам таъсири бир хил. Лекин улар икки алоҳида жисмга қўйилганлиги учун бир-бирини мувозанатламайди. Масалан, мих қоқиш жараёниа болғанинг михга таъсир кучи мих қалпоғига, михнинг акс таъсир кучи болғага қўйилган таъсир кучи таъсирланиш жараёнида бир-бирига тегадиган жисмлардан бирининг деформацияланиши ёки тезланиши сифатида амалга ошади. Хусусан, ўқ деворга урилиб унда чуқурча ҳосил қилса, деворнинг акс таъсири туфайли ўқнинг ҳаракати секинлашади, у эзилиб пачоқланади.
Тажрибанинг натижалари умумлаштирилган ҳолда Ньютоннинг учинчи қонунида акс эттирилган жисмлар айнан бир тўғри чизиқ бўйлаб йўналган абсолют қиймати жиҳатидан қарама-қарши кучлар билан таъсир қилади.
Ньютон кенг қамровли олим бўлган. У механиқа ва оптикадан ташқари Иссиқлик ҳодисалари ҳатто - астрономия ва математиканинг айрим соҳалари билан шуғулланиб Лейбниц билан бирга дифференциал ва интеграл ҳисоблашлар билан шуғулланган. У умрининг охирини Лондонда ўтказди. 1703 йили Кироллик жамиятининг президенти этиб тайинланган. 1705 йили унга дворянин лавозими берилди. 1727 йили 84 ёшида вафот этди. У Вестминстр мозорига дафн қилинган. У мозорга фақат қирол вa унинг яқинлари дафн қилинади.
Ҳозирги тасаввурларга кўра классик механика ўзининг қўлланиш соҳасига эга: унинг қонунлари ёруғлик тезлигидан ғоят кичик, нисбатан секин ҳаракатланувчи жисмлар учун бажарилади.
Шу билан бирга амалиёт кўрсатадики, классик механика сўзсиз ҳақиқий назария бўлиб, у фан мавжуд экан шундайлигича қолади. У билан биргаликда, албатта табиатнинг классик абстракт образлари унинг асосида ётган фазо, вақт, масса, куч ва ҳоказолар ҳам қолади.
