IV, V. Гравитацион доимийни ўлчаш бўйича Кавендиш ва Рихарц тажрибалари. Торичелли ва Паскал ишлари. Gravitatsiya doimiysining qiymatini 1798 yil tajribada birinchi bo‘lib Kevendish aniqladi. U buralma tarozi deb ataladigan asbob yordamida sharlar orasidagi tortilish kuchini o‘lchadi. Asbob mustahkam fundamentga o‘rnatilgan quticha ichiga joylangan. Qutichaning qopqog‘iga vertikal holda o‘q o‘rnatilgan bo‘lib, uni aylantirish mumkin. O‘qning pastki qismiga gorizontal holda sterjen mahkamlangan bo‘lib, sterjenning uchlariga esa, har biri M=129 kg dan bo‘lgan og‘ir massali qo‘rg‘oshin sharlar osilgan. Ikkinchi bir sterjenning uchlariga esa yana ikkita u qadar katta bo‘lmagan m=0,729 kg dan bo‘lgan qo‘rg‘oshin sharchalar osib qo‘yilgan.
Og‘ir sharlar osilgan o‘qni burab, og‘ir sharlarni yengil sharlarga yaqinlashtiril-ganda, yengil sharlar osilgan sterjen buralib ma’lum burchakka burilganini ko‘rdi.
Natijada M1 va m1 sharlar hamda M2 va m2 sharlar orasidagi umumiy tortishish kuchi 2F ni hisoblash imkoniga ega bo‘ldi. Kevendish hisoblab topgan gravitatsiya doimiysining keyingi topilgan qiymatlardan 1% ga farq qildi, xolos
1898 yilda Rixars gravitatsiya doimiysini hisoblash uchun boshqa usul qo‘lladi. Tarozi shayinining uchlariga katta aniqlikda teng massali ikkita A va B sharlar osilgan. Bunda sharlar osilgan iplarning massalari ham e’tiborga olindi. Bu sharlar o‘zaro muvozonatlashishi kerak edi. Lekin, ularning biri A 100 t massali qo‘rg‘oshin ustida, ikkinchi B shar esa qo‘rg‘oshin ostida joshlashgan bo‘lgani uchun qo‘rg‘oshinning tortishish kuchi natijasida sharlarning biri yengillashib, ikkinichisi esa og‘irlashadi. A shar qanchaga og‘irlashsa, B shar shunchaga yengillashadi. Shuning uchun muvozonat buzilib, A shar og‘ir keladi. Muvozonatni tiklash uchun B yelkaga qo‘yilishi kerak bo‘lgan qo‘shimcha kuch sharlarni qo‘rg‘oshin devor tortadigan umumiy 2F kuchga tengdir. Gravitatsiya doimiysini bunday aniqlash usuli eng aniq usuldir.
Эванджелиста Торричелли (1608 - 1647) бурчак остида горизонтга бошланғич тезлик билан отилган жисм ҳаракати ҳақидаги масаланинг ечими баён этилган ўзининг асари билан Галилейнинг эътиборини тортади.
Торричелли отилган жисмнинг учиш траекторияси парабола эканини аниқлаган, учишнинг баландлиги ва масофасини ҳисоблаган ва берилган бошланғич тезликда босиб ўтиладиган энг катта масофа горизонтга нисбатан 45 бурчак остида отилгандагина эришиш мумкинлигини кўрсатган.
Э.Торичелли
(1608 - 1647)
Торричелли параболага уринмалар тузиш усулини ишлаб чиққан. Эгри чизиқларга уринмаларини топиш масаласи дифференсиал ҳисоб пайдо бўлишига олиб келди. Галилей Торричеллини ўзига шогирд сифатида таклиф қилади ва илмий меросини унга васият этиб кетади.
U birnchi atmosfera boismni o‘lchagan va bosimni o‘lchovchi asbob – barometrning ixtirchisi sifatida fizika tarixiga kirgan. U XVII asrning o‘rtalarigacha Aristotelning “Tabiat bo‘shliqdan qo‘rqadi” degan g‘oyasini rad etadi va suyuqlik sathining ko‘tarilish sababi atmosfera bosimida deya uqtiradi. Bu bo‘shliq keyinchali “Torichelli bo‘shlig‘i” deya atala boshlangan. U matematika sohasida ko‘plab ishlar qilgan bo‘lib, jumladan Rene Dekart bilan birga logarifmik spiral yoyi uzunligini hisoblagan, “Bo‘linmas sonlar usuli”ni rivojlantirgan, parabolik kvadratura qoidasini ratsional ko‘rsatkichli darajaga umulashtirgan. Torichelli mexanika, ballistik va optika sohalarida ham ishlar olib borgan.
Торричелли янада узоқроқни кўраолди ва табиатда бўшлиқ ҳам бўлишини кўрсатди. Биз ўз босимига эга ҳаво океани тубида яшаяпмиз деган тасаввурда у Вивианига (1622 - 1703) бир томони кавшарланган ва симоб билан тўлдирилган най ёрдамида шу босимни ўлчаб кўришни таклиф этади. Най симоб билан тўлдирилган идишга тўнкарилганда симоб охиригача оқиб кетмайди, балки маълум баландликда тўҳтайди, натижада найнинг тепа қисмида симоб устида бўшлиқ ҳосил бўларди. Симоб устунининг оғирлиги атмосфера босимини ўлчайди. Шундай йўсинда дунёда илк бор барометр ясалган эди.
Торричелли тажрибаси асосида илмий метеорология пайдо бўлди. Торричелли кашфиётининг кейинги ривожланиши ҳаво насосларнинг ихтиро қилинишига, газларнинг эластиклиги қонуни кашфиётига ва иссиқлик техникасининг ривожланишига олиб келган атмосфера буғидан ишлайдиган машиналар ихтиро қилинишига олиб келди. Шундай қилиб, фан ютуқлари техникада хизмат қила бошлади. Механика билан биргаликда оптика ҳам ривожланиб борди. Бу ерда амалиёт назариядан ўтиб кетди. Нур синиш қонунларини ҳали билмаган голландиялик кўз ойнак усталари илк бор оптик найни ясадилар.
Торричеллининг кашфиёти улкан аҳамиятга эга бўлди. Декарт шу заҳотиёк турли баландликдаги атмосфера босимини ўлчаш ғоясини таклиф этди. Бу ғоя француз математиги, физик ва файласуф Паскал томонидан амалга оширилди.
Б.Паскал
(1623-1662)
Taniqli fransuz fizigi, matematigi, adib va faylasufi Blez Paskal 1623-yilda Fransiyaning Klermon-Ferran shahrida tug‘ilgan, keyinchalik Parijga ko‘chib kelishgan. U gidrostatik qonunlar asoschisi bo‘lishidan tashqari matematik analiz, ehtimolar nazariyasi va proektiv geometriya asoschisidir. Otasi Paskalni qadimiy lotin va yunon tillarini o‘rganishini hohlardi. Lekin, Paskalning matematikaga bo‘lgan qiziqishi ustun edi.
Геометриядаги, сонлар назарияси, эҳтимоллик назарияси ва бошқа ютуқлари билан танилган ажойиб математик Блез Паскалфизика тарихига суюқлик босимининг ҳар томонлама текис узатилиши ҳақидаги Паскал қонуни, ўзаро уланган идишлар ва гидравлик пресс назариялари билан кириб келди.
1648 йилда Паскал илтимосига кўра унинг қариндоши ёрдамида Пюи де Дом тоғининг этагида ва учида Торричелли тажрибаси ўтказилди ва баландликка кўтарилгани сари ҳаво босими тушиб бориши аниқланди. Равшан бўлишича, Паскал томонидан 1644 йилгача тан олиниб келинган "бўшлиқдан хавфсираш" Торричелли аниқлаган симоб босими ҳаво ҳолатига боғлиқлиги факти ҳамда бу натижага зид эди.
U konusning turli kesimlari turlicha shakllar hosil qilishini o‘rganadi, qavslarni ochishning oson yo‘li “Paskal uchburchagi”ni ko‘rsatib beradi. Paskal “Tovush haqida traktat” va “Bo‘shliqqa tegishli yangi tajribalar” deb nomlangan traktatlarini nashrdan chiqargan. U tutash idishlar, gidavlik presslarni o‘rganadi va kuchni oshirishning yangi nazariyalarini ishlab chiqadi. U gidavlik press richag, bloklar va boshqa oddiy mexanizmlardan farq qilmasligini ko‘rsatib beradi.
ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАХМАТ !!!
