4-мавзу. Психодиагностик текширув ва тадқиқотлар

Валидлик – психодиагностик методикаларнинг асосий хусусиятларидан бири сифатида валидликнинг асосий турлари ва уларни аниқлаш усуллари.
Педагогик-психологик эксперимент, тадқиқотнинг ишончли воситаси бўлиши ҳамда натижаларнинг ҳаққонийлигига ишонч ҳосил қилиш учун ва ушбу натижалар асосида тўғри хулоса чиқариш учун тадқиқотда қўлланилган психодиагностик методика илмий асосланган бўлиши керак, бунда методлар қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим: валидлик, ишончлилик, бир сифатлилик ва аниқлик. Энди ҳар бир талабни алоҳида кўриб чиқамиз.
«Валидлик» атамаси эвропа тилларидан олинган бўлиб у қуйидаги маънони англатади: «тўлақонли», «яроқли», «мос». Психодиагностик методиканинг валидлик сифатидаги тавсифи унинг айнан ўрганилаётган психологик хусусиятга мўлжалланганлиги ва ушбу психологик хусусиятни баҳолашга мослиги ҳамда яроқлилигини кўрсатиб беради.
Методиканинг валидлик тавсифи ушбу методика орқали ҳақиқатдан ҳам психологик сифатни ўлчаш мумкин, деган хулосадан ташқари уни қўллаш мумкин бўлган соҳани ва унинг шароитлари ҳақидаги маълумотларни ҳам ўзига қамраб олади.
Психодиагностик методиканинг валидлиги ҳақида мулоҳаза қилар эканмиз, валидликнинг бир неча тури борлигини ва уларнинг ҳар бирини алоҳида кўриб чиқиш ҳамда баҳолаш зарурлигини қайд этамиз. Валидлик – назарий, амалий, эмпирик, ички ва ташқи бўлиши мумкин.
Назарий валидлик – қўлланилган методика ёрдамида олинган кўрсаткичларни, бошқа методик воситалардан олинган кўрсаткичлар билан яъни кўрсаткичлар орасида назарий асосланган боғлиқлик борлигини ва тадқиқот қилинаётган сифат кўрсаткичлари мослиги билан аниқланади.
Назарий валидлик битта назарияга таянган ҳолда, айнан бир хусусиятга тегишли ҳар хил методикалардан фойдаланиш натижасида олинган кўрсаткичларни коррелятсияси билан текширилади.
Емпирик валидлик – синалувчининг реактсияси ва хатти-ҳаракатини кузатиш орқали, унинг ҳаққоний хулқидаги диагностик кўрсаткичларнинг бир-бирига мослиги билан текширилади. Агар синалувчининг характерини қўлланилган методика ёрдамида баҳоласак, ушбу одамнинг ҳаётдаги характер кўринишининг қўлланилган методикадан олинган кўрсаткичлар билан бир хиллигини аниқласак, у ҳолда методикани эмпирик ва амалий валидли деб ҳисобласак бўлади.
Емпирик валидлик мезонлари бўйича методика одамларнинг амалий фаолият натижалари ҳамда ҳаққоний ҳаётий ҳуқуқларининг кўрсаткичларини таққослаш билан текширилади.
Ички валидлик – методикадаги топшириқлар, субтестлар, мулоҳазаларнинг умумий мақсадга мослигини англатади. Методикадаги субтестлар, топшириқлар ва ундаги саволлар қисман бутунлай биз ўрганаётган хусусиятни ўлчай олмаса, у ҳолда ушбу методика ички валидли эмас ёки ички валидлик этарли даражада эмас, деб ҳисобланади.
Ташқи валидлик ҳам худди эмпирик валидликка ўхшаш, ундан фарқли томони шундаки, синалувчининг хулқига тааллуқли асосий ташқи кўринишларнинг кўрсаткичлари билан методикадаги кўрсаткичларнинг ўзаро боғлиқлигига эътибор қаратилади.
Методикани тузиш жараёнида дарҳол унинг валидлигини баҳолаш жуда мураккабдир. Одатда методиканинг валидлигини текшириш ва аниқлашда методика узоқ муддат қўлланилгандан сўнг у ҳақида хулоса чиқариш мумкин, чунки Юқорида кўрсатиб ўтилган валидликнинг тўрт тури ҳам текширилиши зарурдир.
Валидликнинг турларидан ташқари унинг мезонларини билиш аҳамиятга моликдир:
А) Хулқий кўрсаткичлар – синалувчининг ҳар хил ҳаётий воқеликлардаги реактсия ва хатти-ҳаракатлари;
Б) Синалувчининг фаолиятидаги Ютуқлари: ўқув, иш, ижодий ва ҳоказолар;
В) Ҳар хил назорат синов ва топшириқларнинг бажарилганлиги ҳақида маълумотлар;
Г) Бошқа методикалар ёрдамида олинган маълумотлар – валидлик текширилаётган методиканинг бошқа методика билан боғлиқлигининг этарли даражадалиги.