Biosfera hakidagi hozirgi zamon ilmiy qarashlarning shakllanishida V.I.Vernadskiyning roli. Biosferaning energetik balansi.
Biosferadamuhimkimyoviyelementlarningaylanishi. Uzbekistonda atrof-muhitni ifloslantiruvchi omillarning eng asosiysi zahri kotillardir. Paxtachilikda respublikamizning g‘oʻza ekiladigan viloyatlarida zararkunanda hasharotlarga, yovvoyi oʻtlarga qarshi
«kurashda va g‘oʻza bargini toʻkish (defolyasiya) uchun juda koʻp miqdorda qar xil zahri qotillar (gerbisidlar, insrktisidlar, defoliantlar va boshXalar) ishlatiladi. Hozirgi kunda g‘oʻza oʻsimligining 200 dan ortiq zararkunandalari va 20 dan ortiq kasalliklari mavjud: Ishlatilayotgan bu zahri kotillar yukori xosil yetishtirishga, Xosilni mashina terimiga tayyorlashga katta imkoniyat yaratadi. Ammo ularning koʻpchiligida mutagenlik xossasi boʻlib, oʻsimlik, hayvonot va odam irsiyatiga Ta’sir koʻrsatadi. Turli zahri Kotillar keng koʻlamda ishlatiladigan Jizzax viloyatining paxta dalalaridan tutilgan yovvoyi sichkonlar suyak koʻmigi xujayralaridagi spontan mutasiyalar mikdori laboratoriya sichqonlarnikiga karaganda 4—5marta koʻp ekani aniklandi. Yovvoyi sichkonlar suyak koʻmigi hujayralarida spontan mutasiyalarinnng yuqori boʻlishligi u yerda ishlatiladigan zahri kotillar tufayli ;ekanligini aniqlash maqsadida, O’ebekiston kishlok xoʻjaligida keng ishlatiladigan zahri qotillardan: kotoran, xlorat magniy, . izofos dalapon, BI — 58 va boshkalarni laboratoriya sichkonlari suyak koʻmigi xujayralari xromosomalariga ta’sirini oʻrgandik. Utkazilgan tajribalar natijasi shuni koʻrsatadiki laboratoriya sichqonlariga kotoran, izofos, xlorat magniy berilganda sichkon xromosomalarida har xil mutasiyalar, zahri kotillar yuborilmagan sichqonlarga karaganda 3—4 marta koʻp hosil boʻlar ekan. Zaxri qotillar fakat somatik hujayralargagina emas, balki jinsiy hujayralarga xam ta’sir kilib har xil mutasiyalarni keltirib chikarishi mumkin.
Atrof-muhit fakat kimyoviy moddalar bilangina ifloslanmasdan radioaktiv moddalar bilan ham ifloslanmoqda. Masalan, yadro kurollarining yaratilishi va sinalishi munosabati bilan sayyoramizning ba’zi. bir tumanlarida radiasiya darajasi sezilarli Miqdorda ortgan. Tabiatda radioaktiv nurlarning koʻpayishi populyasiyalarni, turlarni va hattoki ekosistemani ham yoʻk kilishi mumkin. Ma’lumki, 1945 yili Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlarida Amerikaning atom bombasi portlashi natijasida chiqqan radioaktiv nurlar ta’siridan bu shaxarlarda juda koʻp aholi kurbon boʻlgan. Oradan 40 yildan koʻproq vaqt oʻtgan boʻlsada hozirgi kunda xam bu shaharlar axolisi nurlanish kasalligi kurboni boʻlmokdalar. Chunki nurlanish ta’sirida DNK Molekulasida hosil boʻlgan oʻzgarish nurlangan kishida- emas, balki uning keyingi avlodlarida mutasiyaga aylanishi mumkin.
Biosferaning kimyovny moddalar va ionlashuvchi nurlar bilan nfloslanishi irsiy jihatdan koʻplab mayib va majrux bolalar tug‘ilishini koʻpaytirmoqda. Biosferada kanserogen moddalarning koʻpayishi esa yomon sifatli oʻsma (rak) kasalliklarini paydo qilmokda.
Tibbiyotda antibiotiklarni keng miqyosda koʻllash esa antibiotik dorilar ta’siriga chidamli boʻlgan mikroorganizmlarning paydo boʻlishiga olib kelmoqda. Bu esa yuqumli kasalliklarni davolashda koʻp qiyinchiliklar tug‘dirmoqda. Yukoridagilardan koʻrinib turibdiki ilmiy texnika taraqkiyotining ijobiy tomonlari bilan bir katorda biosferaga ta’sir koʻrsatadigan salbiy tomonlari xam koʻp ekan. Ilmiy texnika tarakkiyoti asoratlarini yoʻqotishi borasida butun insoniyat va olimlarimiz oldida juda katta vazifalar turibdi. Ionoosfera Organik olamning rivojlanishida bir necha bosqichlarni kuzatish mumkin. B i r l a m ch i b o s q i ch d a moddalardan biotik davriy aylanishi vujudga kelib biosfera xosil boʻlgan. I k k i n ch i b o s k i ch d a esa tirik mavjudotlarning soni koʻpayib, tuzilishi murakkablasha borgan. Birinchi va ikkinchi bosqichlarda tirik organizmlarga ta’sir etuvchi asosiy omillardan fakat biologik omillar boʻlgan. Shuning uchun ham bu ikkita bosqichni
b i o g ye n ye z davr deb atash mumkin. Uchunchi boskichda esa odam paydo boʻlgan. Odamlar sayyoramiz biomassasining sezilarli qismini tashkil etib biosferaga ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri boʻlib koldi va biosferaga ongli ravishda yondashish yoʻliga oʻtdi. Hozir biosferaning ong va tafakkur doirasi — noosferaga aylantirish jarayoni borayapti.
«Noosfera» tushunchasi fanga fransuz filosofi, E. Le Rua tomonidan kiritildi. Noosfera—bujamiyatbilanodam oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarning oqilona boshqarilishi, ya’ni biosfera rivojlanishining yangi bir boskichidir. Hozir stixiyali biologik omillar bilan boshqariladigan evolyusiyadan (biogenez bosqichdan) odam ongi bilan boshkariladigan evolyusiyaga (noogenez boskichga) oʻtish kuzatilyapti. Bu biosfera rivojlanishining toʻrtinchi bosqichi boʻlib, bunda biosfera albatta noosferaga aylanishi, organik evolyusiya esa n o o g ye n ye z yoʻlida borishi kerak. Biz judayam mukammal texnika yordamnda tabiatdagi odamning buzg‘unchilik faoliyatini butunlay yoʻqotishimiz kerak.
