5-mavzu: «Organizm va muxit»

5-mavzu: «Organizm va muxit».

Reja

1. 
   Biosfera haqida ta’limot.
   
2. 
   Biosfera hakidagi hozirgi zamon ilmiy qarashlarning shakllanishida V.I.Vernadskiyning roli. Biosferaning energetik balansi. Biosferada muhim kimyoviy elementlarning aylanishi.
   
3. 
   Biosferada turli guruh organizmlarning biokimyoviy vazifasi. Yerning potensial biologik hosildorligi.
   
4. 
   Biosfera v odam. Biosferaga biotik, abiotik va antropogen omillarning ta’siri
   

   1. Biosfera haqida ta’limot.

Sayyoramizda biosferaning ma’lum. bir kisminn odamlar tashkil etadi va ular biosferadagi jarayonlarga ta’snr kiluvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Odam paydo boʻlgunga qadar biosferadagi jarayonlar oʻz-oʻzidan boshkarilgan, ya’ni kuchli hayvonlar kuchsizlari bilan, kuchsizlari oʻsimliklar bilan, oʻsimliklar esa noarganik moddalar, "bilan, oeiqlanganlar,

Biosferadagi bunday murakkab jarayonlar muvozanati odamning 'paydo boʻlishi bilan buzila boshladi. Chunki odam oʻzining har hil qurollari, texnikasi va kimyoviy moddalari tasirida, tabiatga ta’sir koʻrsata bordi. Dastlab odamning tabiatdagi roli unchalik' yukori boʻlmagan. Keyinchalik odamlar sonining‘ortishidi, bila'n' ularning biosferaga ta’sir kuchi orta bordi. Bizning eramizdan taxminan 8 ming yil Ilgari sayyoramiz aholisining soni, 5_:mln, eramizning boshlarida — 230 mln., 1650 yillarda .450" ,1800 yilda—-906 mln, 1900 yilda 1 mlrd , 1950 yilda 2,5 mlrd,1960 yylda 2 mlrd. "982 mln', 1964 yilda 3 mlrd; 200. mln, 1974 yilda.4 mlrd atrofida, 1985 yilda esa 5 mlrd.ni tashkil etgan. Odamlar sonining bunday tez ortishi biosferaga ta’sir qiluvchi har xnl antropogen. omillarning oʻyeishiga olib keldi_. Hozirgi vaqtga kelib inson Quruklikning .5% idan, foydalanmokda. Yangi yerlarning oʻzlashtirilishi, sug‘oriladigan yerlarning koʻpayishi natijasida ba’zi bir daryo suvlarining mikdori bir necha barobar kamayib ketdi, Amudaryo, Sirdaryo, Ural, Kuban, Donna boshqa daryolarning suvi 25— 45% ga, ayrim koʻl.va dengnz suvlari esa keskin kamaydi, Sevin koʻli suvining sathi 18 m ga, Issikkoʻlniki — 3 m ga,.Orol dengiziniki esa 7—5 m ga pasaydi.Amerikaning Kaliforniya va. Uilmiygton neft konlaridan koʻplab mikdorda neft olish natijasida yerning yuza kavati ba’zi joylarda '9 m gacha pastga choʻkkan. Meksikada yer osti suvlarining koʻp miqdorda tortib chiqarilishi yer yuza qavatining 8 metrgacha choʻknshiga olib keldi. Insoniyat har. yili mln tonnaga yakin sanoat chiqindilarini suvga tashlaydi, 800, mlrd. tonna har xil metallarni 'eritadi; 300 mln. tonna mineral va 4 mln. tonna zaharli kimyovny moddalarnn dalalarga olib chikib toʻka'di. 23 mlrd. tonna is gazi,1 -mlrd. tonna boshka birikmalar bilan atmosferani ifloslantiradi. Ba’zi bir, ma’lumotlarga 'karaganda 2000 yilga, borib bu koʻrsatkichlar 4-=-5 martaga oshishi mumkin. Atom energiyasidan foydalannsh yer yuzasi xaroratiniOshishiga sabab boʻlmoqda. Tabiiy boyliklarning koʻpchiligi tugash arafasida turibdi. Masalan, koʻmirning dunyo miqyosida toʻplangan mqqdori 100 yilgacha, temir rudalariniki — 500 yilga, kumush va alyuminiy, koʻrg‘oshin, platina, oltingugurt, simob mikdori esa 40—50 yilga yetadi. Mis rudalari 2000 Anlga kelib tamom boʻladi. Har yiliga 7 mlrd. Tonna «yonilg‘i 'yondiriladi. Bunday katta mikdordagi. yokilg‘ining yondirilishi va unga qushimcha sezilarli darajada oshnradi. Bu esa Antarktida, GrenlandivYa, Shimoliy Muz okeanidagi abadiy muzliklarning erishiga olib keladn. Natijada judayam katta mintaqalarda hosildor yerlarsuv ostida qolib ketishi mumkin.
Odam yangi joylarni oʻzlashtira borishi; asta-sekinlik bilan yerda yashovchi organizmlarni siqib chiqara boshlaydi. Bu esa juda koʻp sonli xayvonlarning yoʻqolib ketishiga olib keladi. Hozirgi kunga kelib sut emizuvchilarning 65, Qushlarning esa 140 turi yoʻqolib ketdi. Umurtqali hayvonlarning 600 ga yaqin turi esa| yoʻqolib ketish arafasida turibdi. Kitlar, xaltalilar, timsohlar, karkidonlar, begimotlar, koʻpgina yirtqich hayvonlar va boshqalarining soni keskin kamayib borayapti. Yaqin kelajakda bu hayvonlarning turlari butunlay yoʻqolib ketishi mumkin. Yer sharining aholisi xar bir" minutda 100 odamga koʻpaymoqda va 2000 yilga borib aholining. umumiy soni — 6 mlrd. dan oshib ketadi. 2100 yilga kelib esa 34 mlrd. ga yetadi. Hozirgi kunda sayyoramizda yashayotgan aholinn oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash uchun 650x10⁶ tonna kuruk modda ishlab chikarilayapti. Ammo, aholining oziq-ovqatga boʻlgan ehtiyojini toʻliq ta’minlash uchun 670X10⁶ tonna ishlab chiqarish kerak. Oziq-ovqatning yetishmasligi natijasida, har yili Yer sharida 1,5 mlrd. kishi toʻyib ovqatlanmaydi va koʻpchiligi ochlikdan oʻlib ketadi.
Tog‘lar ham quyoshdan keladigan nurlar miqdoriga oʻz ta’sirini koʻrsatadi. Shimoliy qutbdagi tog‘larning janubida quyosh nuri koʻproq va shuning uchun ham ushbu hudud issiq va quruqroq boʻladi. Dengiz va okeanlar suvining issiqlik saqlash sig‘imi yuqori boʻlgani uchun suvga yaqin yer hududlarida ob-havo oʻrta holatda boʻladi. Bundan tashqari, har 1000 metr balandlikda haroratning oʻrtacha pasayishi 6 Sga teng boʻladi. Ob-havoning oʻzgarishi oʻsimlik va hayvon geografik arealiga ta’sir qiladi, yerdagi har qanday katta masshtabdagi oʻzgarish biosferaga katta ta’sir koʻrsatadi. Yerdan olinadigan yoqilg‘ining yonishi va oʻrmonlarni qirqish natijasida atmosferada karbonat angidrid va boshqa gazlar miqdori oshadi. Natijada yer harorati 1900 yilga nisbatan oʻrtacha 0.8 S koʻtarilgan, shu jarayon davom etsa, 2100 yilda bu koʻrsatkich 1-6 S ga yetishi mumkin.
Ekologlar chuchuk suv va dengiz suvlari biomlari fizikaviy va kimyoviy jihatdan farq qilishini aniqlashgan. Dengiz biomlarida tuz miqdori oʻrtacha 3%, chuchuk suv biomlarida esa bu koʻrsatkich 0.1 % atrofida boʻladi. Okeanlardagi biomlar yer yuzining 75%ni qoplaydi. Ularning juda katta hajmda boʻlishi tabiiy holda biosferaga oʻz ta’sirini oʻtkazadi. Dengiz suv oʻtlari va fotosintez qiluvchi bakteriyalar katta miqdorda kislorod hosil qiladi va karbonat angidridni iste’mol qiladi. Quyosh nuri okean yuza qismini isitadi, lekin suvning chuqur qismi baribir sovuqligicha qoladi. Chuchuk suvlarda va dengizda organizmlar tarqalishi, chuqurlikka, nurning suv chuqurligiga borish darajasiga, qirg‘oqdan uzoq-yaqinligiga bog‘liq. Planktonlar va koʻpchilik baliq turlari suvning uncha chuqur boʻlmagan qismida hayot kechirishadi. Ayrim dengiz ekosistemalarida dengiz tipratikanining koʻp holatda boʻlishi bilan suv oʻtlari bilan yetskari bog‘lanishda boʻladi. Bunga sabab suv oʻtlarining har xilligi, ya’ni, tipratikan iste’mol qilmaydigan suv oʻtlari koʻp boʻlsa, iste’mol qiladigan kam boʻlishi shu holatni keltiradi. Kunlik va yil davomida abiotik omillarning oʻzgarib turishi ham joylardagi organizmlar har xilligiga ta’sir koʻrsatadi.
Haroratning muhitdagi oʻzgarishi ham organizmlar taqsimotiga va biologik jarayonlarga ta’sir koʻrsatadi. Agar harorat 0S dan past boʻlsa, hujayra muzlashi va parchalanishi mumkin, koʻpchilik organizmlarda, + 45 S dan yuqori haroratda oqsil denarutarasiyasi boshlanadi. Bunday sharoitda faqat termofil (issiqlikka chidamli) organizmlar yashashi mumkin. Choʻl sharoitida organizmlarning moslanishi har xil boʻlib, bu quruq muhitda
suvni tejashga bog‘liq. Kislorod miqdori okean tubida, chuqur koʻllarda organik moddalar koʻp boʻlgan joyda juda past boʻlishi mumkin. Suv bilan qoplangan botqoqlarda ham kislorod miqdori kam boʻladi.
Suvning har bir metr chuqurligi 45% qizil nurni va 25 ga yaqin koʻk nurni oʻzlashtiradi. Shuning uchun ham koʻpchilik suvdagi fotosintez suvning yuqori qismida boʻladi. Shu bilan birgalikda haddan tashqari, koʻp nur ham organizmlar yashashiga toʻsqinlik qiladi. Baland tog‘ tizmalarida quyosh nuri DNK va oqsilni shikastlanishiga olib keladi. Yer sharioitida rN, yerning minerallanishi va fizikaviy strukturasi va tuproq sharoiti ham organizmlar tarqalishini chegaralydi.⁷
Keyingi paytlarda suv va havo har hil zaharli moddalar bilan juda tez ifloslanmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) aniqlik kiritishicha, tegishli boʻlmagan joyda, tegishli boʻlmagan vaktda va tegishli boʻlmagan miqdorda uchraydigan har bir modda atrof-muhitni ifoloslantiruvchi ; hisoblanadi. Hozirgi vaqtda atmosferada 9 mln tonna ifloslantiruvchi moddalar saqlanib turibdi. 250 mln. avtomobillar, 1 sutka davomida 0,5 tonnaga yaqin azot ikki oksidi va boshka har hil zaharli moddalarni atmosferaga chikaradi; Har yili ^: atmosferaga 6 mlrd. tonna is gazi chiqariladi. Keyingi 10 yil ' davomida is gazining havodagi mikdori

1. 
   yilda 0,2% ga oshmokda. Sanoat va texnikaning keskin rivojlanishi natijasida havodagi kislorodnnng miqdori esa sezilarli darajada kamaymoqda.
   

Bitta avtomobil 100 km masofani bosib oʻtishi uchun ketadigan kislorodning mikdori bir odamnig yil davomidagi oladigan kislorodining mikdoriga teng. Har bir tonna yokilgan. koʻmirga ketgan kislorodning mikdori 10 ta odamning bir yil" davomida oladigan kislorod miqdoriga teng. «Boing» samolyoti Parijdan Nyu-Yorkgacha uchganda esa 40 odamning bir yilda oladigan kislorodi mikdorini ishlatadi. Tovush tezligidan tez uchadigan samolyotlar uchganda chiqadigan chiqindilar, stratosferadagi ozonni parchalamokda va stratosferadagi ozon qavatining buzilishi xavfi tugamokda.
Har xil ifloslanuvchi moddalar bilan suv havzalari juda ifloslanmoqda. «Nemis daryolari kirg‘oklarida,— deb- yozadi^ Baoʻer va Vaynichke,— birorta ham maxsus choʻmiladigan joylar kolmadi. Chunki bu daryolarda choʻmilish gigiyenik nuqtai nazardan kat’iyan man etiladi. Ana shu olimlarning bergan ma’lumotlari-ga karaga.nda, Yer sharining 85% aholisi, sog‘liq uchun zararli boʻlgan suvlarni iste’mol qilishar ekan. Chuchuk suv havzalarigina ifloslanmasdan dengiz suvlari ham ifloslanmokda. Har yili dengiz suvlariga 10 mln. tonnadan koʻprok neft mahsulotlari tashlanadi. Dunyo okeanlari yuzasini neft pardasi qoplamokda. Buning natijasida, juda
katta miqdordagi dengiz suv oʻtlari va hayvonlarining kirilib ketish xavfi tug‘ilmoqda..Suv havzalarining ifloslanishidan har yili shu suv havzalarida yashovchi qushlardan 250 mingga yaqini kirilib ketmokda. Atrof muhitni ifloslantiruvchi. omillardan biri zahri qotillardir (pestisidlar). Butun dunyo sog‘likni saqlash tashki-lotining (VOZ) bergan ma’lumotlariga qaraganda, bir yilda oʻrtacha 500 ming kishi zahri qotillar bilan zaharlanadi va yiliga 21000 kishi halok boʻladi. Zararkunandalarga qarshi kurashda bir xil pestisidlarning uzoq . yillar davomida ishlatilishi shu pestisidlarga chidamli boʻlgan zararkunanda-larnisg koʻpayishiga olib kelmoqda. Ayniqsa g‘oʻza oʻsimligida shunday zararkunandalarning soni keskin oshibbormokda. Ba’zi bir zahri qotillar tabiiy sharoitda umuman parchalanmasdan atrof- muhitda uzok yillar davomida saklanib, hayvon, oʻsimlik organizmini surunkasiga zaharlab turadi. Masalan, insektisid DDT uzoq yillar davbmida tabiatda deyarli parchalanmasdan tirik organizm toʻqimalarida toʻplana borib, shu organizmning halok boʻlishiga olib kelmokda. Hozirgi paytda DDT ishlab chiqarilmaydi. Lekin 2000 yilga kelib qam, biosfera bu insektisidning qoldivdaridan tozalanmasligi mumkin. Agar 25 yil davomida dunyo boʻyicha 1,5 mln. tonna DDT ishlab chiqarilgan boʻlSa shundan 1 mln. tonnasi hanuzgacha Tabiatda parchalanmasdan saklanib turibdi. Hozir xar bir amerikalikning tana toʻqimalarida uning og‘irligining har bir kilogrammiga 7 mg toʻg‘ri keladigan DDT bor. Zahri qotillarning zaharli ta’siridan tashqari mutagen ta’siri ham boʻlishi mumkin. Zahri qotillarning mutagen ta’siri natijasida ham somatik, ham jinsiy hujayralarda mutasiyalar sodir boʻladi. Zahri kotillar ta’siri DNK molekulasida ancha vaktdan keynn mutasiyaga aylana olishi mumkin boʻlgan. oʻzgarishlar hosil qiladi. Bu oʻzgarishlar hujayralar va organizmlarnnng birinchi, ikkinchi va xattoki undan keyingi avlodlarida mutasiyaga aylanib, qar xil irsiy kasallikni yuzaga chikarishi mumkin. ^

2.