5A140 501-Kimyo (fan yo‘nalishlari bo‘yicha) mutaxassisligi Qodirova Gullolaxon Adhamovnaning yurak kasalliklarini davolashda ishlatiladigan dorivor o‘simliklar tarkibidagi kaliy va magniy miqdorini tadqiq qilish

1.2.Dorivor oʻsimliklar va ularning kimyoviy tarkibi


Dorivor oʻsimliklarning farmakologik ta’siri ulardagi faol moddalar (BFM) miqdori bilan belgilanadi. BFM oʻsimliklar tomonidan ishlab chiqariladigan va tirik organizmga oʻziga xos ta’sir koʻrsatadigan tabiiy birikmalar boʻlib, ularning asosiy terapevtik ta’sirni belgilaydi. Dorivor oʻsimliklarda faol moddalar bilan birga hamrohlik qiluvchi moddalar mavjud. Hamroh moddalar ma’lum darajada farmakologik faollikka ega, ammo ularning ta’siri asosiy ta’sirni belgilamaydi.
Hamroh moddalar asosiy faol moddalarning ta’siriga sezilarli ta’sir koʻrsatishi mumkin, ularning farmakologik ta’sirini kuchaytiradi yoki zaiflashtiradi. Shunday qilib, Digitális purpúrea tarkibidagi saponinlar yurak glikozidlari bilan birga ularning soʻrilishini osonlashtiradi va shu bilan ularning tanaga ta’sirini kuchaytiradi. Ushbu moddalar guruhlari oʻrtasida keskin chegara yoʻq va ularning bo’linishi mutlaqo oʻzboshimchalik bilan amalga oshiriladi, chunki kutilayotgan terapevtik ta’sirga qarab, bitta va bir xil moddalar guruhini ham faol, ham birga keladigan hamroh moddalarga kiritish mumkin. Digitális purpúrea barglarining ta’siri yurak glikozidlari bilan ta’minlanadi, bu holda ular faol boʻlib, saponinlar hamroh modda hisoblanadi. Ba’zi dorivor oʻsimliklarda polisaxaridlar, taninlar kabi hamroh moddalar asosiy faol moddalarning ta’sir qilish muddatini uzaytiradi, bu surunkali kasalliklarni davolashda ayniqsa muhimdir. Ba’zi hollarda, hamroh moddalar asosiy faol ta’sirini kamaytirishi mumkin, bu esa oʻsimlik materiallaridan dorivor shakllarini tayyorlashda hisobga olinadi.
Qoida tariqasida, dorivor oʻsimliklar asosiy va ularga hamroh boʻlgan faol moddalar majmuasini toʻplaydi, ularning oʻsishi va rivojlanishi jarayonida sifat tarkibi va miqdoriy tarkibi oʻzgaradi.
Koʻp hollarda oʻsimliklarning dorivor ta’siri bitta modda bilan bogʻliq emas, balki unga kiritilgan moddalar majmuasi bilan belgilanadi. Bunday holda, sof faol moddadan foydalanish oʻsimlikning oʻzidan yoki undan olingan umumiy ekstraktdan (masalan, Valeriána officinális, Rosa majalis, Digitális purpúrea va boshqalar) foydalanganda olingan terapevtik ta’sirni bermaydi.
Oʻsimliklar tarkibidagi kimyoviy moddalar 3 guruhga boʻlinadi:
1) dorivor xususiyatlarga ega faol birikmalar;
2) dorivor moddalarning soʻrilishini osonlashtiradigan yoki ularning xususiyatlarini oʻzgartiradigan yoki keragi yoʻq, ba’zan esa zararli ta’sir koʻrsatadigan hamroh birikmalar;
3) tibbiy ta’sirga ega boʻlmagan, ammo xom ashyoni qayta ishlashda uning tarkibi hisobga olinishi kerak bo’lgan ballast moddalar.
Faol birikmalarga (1-guruh) quyidagilar kimyoviy moddalar kiradi : alkaloidlar, glikozidlar, glikoalkaloidlar, saponinlar, achchiq ta’mli moddalar, oshlovchi moddalar yoki taninlar, flavonoidlar, vitaminlar, kislotalar, fitontsidlar, laktonlar, efir moylari, mineral tuzlar. Ba’zi olimlar qatronlar va yogʻlar, oʻsimlik shiralari va shilimshiq moddalarni oʻz ichiga oladi.