6. 2-мавзу: sut va gusht mahsuloti xamda uni hisobga olish usullari. Mashg‘ulotning maqsadi

60-jadval

M.Gorkiy nomli jamoa xo‘jaligidagi qora-ola zotli sigirlarning mahsuldorligi

Laktatsiya oylari	Oylik sog‘im, kg		O‘rtacha kunlik sog‘im, kg		Yuqori kunlik sog‘im, kg
	Valyuta	Aida	Valyuta	Aida	Valyuta	Aida
I	689,0	680,1	22,8	21,9	27,7	27,5
II	714,2	639,8	25,5	22,7	x	X
III	646,4	540,8	20,8	17,4	x	X
IV	590,8	469,8	19,7	5,6	x	X
V	501,2	419,8	16,1	13,5	x	X
VI	443,2	408,5	14,7	13,6	x	X
VII	396,0	361,8	12,8	11,7	x	X
VIII	343,6	258,6	11,4	8,6	x	X
IX	218,2	141,4	7,0	4,5	x	X
Laktatsiya bo‘yicha	4542,6	3920,6	X	x	x	X

61-jadval

Sirena laqabli qizil cho‘l zotiga mansub sigirning kunlik sog‘imi ko‘rsatkichlari

Laktatsiya oylari	Oy kunlari
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
I	8,6	14,6	15,4	15,0	16,2	15,6	18,2	16,6	17,2	18,8
II	15,8	15,2	16,6	15,4	15,8	15,6	15,2	15,2	14,2	13,0
III	13,8	12,0	11,8	12,2	13,2	13,2	11,6	12,6	14,2	14,0
IV	15,6	14,2	15,4	15,4	15,2	14,7	15,6	16,0	15,2	14,2
V	14,4	13,6	15,0	15,2	13,4	13,6	14,0	14,2	14,6	13,8
VI	13,4	13,4	11,8	11,6	11,4	12,0	10,4	10,6	9,6	12,0
VII	9,8	9,4	9,0	9,4	9,2	9,2	10,0	10,0	10,2	10,6
VIII	8,8	9,4	8,0	9,6	8,8	9,0	8,8	9,8	8,2	8,4
IX	6,9	6,8	6,4	8,4	7,8	7,8	7,4	7,0	7,2	7,4
X	5,6	4,8	4,8	4,0	3,6	3,8	3,6	3,4	3,8	3,6
XI	3,2	3,0	3,2	3,2	2,6

63-jadval

Qora-ola zotli sigirlar sut mahsulotining yoshi bo‘yicha o‘zgarishi

(F.I.Israilov ma’lumoti)

Sigirlar ning laqabi va shaxsiy raqami	Laktatsiya oylari	Laktatsiya oylari
		1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Mika-1336	I	310	478	395	325	315	265	251	219	192	155
	II	340	530	500	477	430	410	390	370	240	187
	III	410	550	519	500	480	496	414	340	260	128
Kalibr- 1023	I	310	355	340	260	286	290	217	189	170	100
	II	290	328	418	410	400	330	305	228	192	117
	III	440	490	460	427	402	385	316	276	215	98
O‘rtacha	I	310	416,5	367,5	292,5	300,5	277,5
	II
	III

4-topshiriq. 64-65 javdal ma’lumotlari asosida sigirlarning 305 kunlik sog‘imi, sutning o‘rtacha sog‘imi, sutning yog‘ chiqimi hisoblab topilsin va laktatsiya qiyaligi chizilsin.

64-jadval

Vaza laqabli qora-ola zotli sigirning sut mahsuldorligi

(tirik vazni 580 kg)

Laktatsiya soni	ko‘rsatkichlari	Laktatsiya oylari										305 kunlik sog‘im, kg		1% li sut miqdori, kg		Sutning o‘rtacha yog‘liligi, %		Sut yog‘i chiqimi, kg
		I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X
I	Sut sog‘imi, kg	501	570	515	470	430	410	385	360	310	280
	Sutni yog‘liligi, %	3,6	3,4	3,7	3,8	3,8	3,9	4,0	4,1	4,2	4,2
II	Sut sog‘imi, kg	610	640	630	590	570	540	505	480	430	340
	Sutni yog‘liligi, %	3,6	3,5	3,6	3,7	3,8	3,9	3,9	4,0	4,0	4,1
III	Sut sog‘imi, kg	620	660	630	600	560	525	490	460	415	330
	Sutni yog‘liligi, %	3,5	3,4	3,6	3,7	3,8	3,9	3,9	4,0	4,1	4,2

65-jadval

Qora-ola zotiga mansub Govmish laqabli sigirning sut mahsuldorligi (tirik vazni 510 kg)

Laktatsiya soni	ko‘rsatkichlari	Laktatsiya oylari											305 kunlik sog‘im, kg		1% li sut miqdori, kg		Sutning o‘rtacha yog‘liligi, %		Sutdagi yog‘ chiqimi, kg
		I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X
I	Sut sog‘imi, kg	430	450	410	390	360	340	315	290	260	230
	Sutni yog‘liligi, %	3,7	3,6	3,7	3,8	3,9	3,9	4,0	4,1	4,2	4,2
II	Sut sog‘imi, kg	480	510	470	440	410	370	340	310	270	220
	Sutni yog‘liligi, %	3,6	3,5	3,6	3,7	3,8	3,9	4,0	4,1	4,2	4,2
III	Sut sog‘imi, kg	505	540	516	480	450	425	400	370	330	290
	Sutni yog‘liligi, %	3,6	3,5	3,6	3,7	3,8	3,9	4,0	4,1	4,2	4,3

Sut mahsuloti va uni hisobga olish va baholash bo‘yicha aqliy hujum savollari

Mustaqil bajarish uchun vazifalar

Aqliy hujum

1. 
   Laktatsiya deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Laktatsiya davri qoramollarda necha kunga teng?
   
3. 
   Laktatsiya davrining kechish xususiyatlarini grafik holda ifodalanishiga nima deyiladi?
   
4. 
   Kunlik va nazorat sog`im qoramollarda qanday aniqlanadi?
   
5. 
   Chorvachilik amaliyotida sigirlarni sut mahsulotini hisobga olishning necha xil usuli mavjud?
   

Go‘sht mahsulotini hisobga olish va baholash
Mashg‘ulotning maqsadi: Qishloq xo‘jalik hayvonlarini go‘sht mahsulotini hisobga olish va baholashning asosiy ko‘rsatkichlari va usullari bilan tanishish.

Uslubiy qo‘llanmalar. Qishloq xo‘jalik hayvonlarini go‘sht mahsuloti bo‘yicha baholaganda co‘yim og‘irligi, so‘yim chiqimi va go‘shtning sifati kabi ko‘rsatkichlari muhim hisoblanadi.

So‘yim og‘irligi hayvonning turi bo‘yicha farq qiladi. Qoramollar va qo‘ylarga so‘yim og‘irligi deganda, boshsiz, oyoqsiz, terisiz, dumsiz, ichki organlarsiz, qonsizlantrilgan nimta go‘shti va ichki yog‘ miqdori tushuniladi. Cho‘chqachilikda oyoqsiz, ichki organlarsiz qonsizlantirilgan nimta so‘yim og‘irligi hisoblanadi. Bekon cho‘chqachiligida boshsiz, oyoqsiz qonsizlantirilgan nimta so‘yim og‘irligi deyiladi.

Go‘sht va yog‘ yo‘nalishidagi cho‘chqachilikda terisi olinadi va u so‘yim og‘irligiga kirmaydi.

Parrandachilikda so‘yim og‘irligi ikkiga, ichak-chovoqsiz va ichak chovoqli turlarga bo‘linadi. Ichak chovoqsiz deganda patlari yulingan, oyoqlari, ichaklari olingan nimta tushuniladi. Ichak chovoqli deganda pati yulingan qonsizlantirilgan nimta tushuniladi.

So‘yim chiqimi deb, so‘yim og‘irligining so‘yim oldi (24 soat och qoldirilgandan keyingi og‘irlik) tirik og‘irlikka bo‘lgan nisbatining foiz hisobida ifodalanishiga aytiladi. Har xil turga mansub hayvonlar so‘yim chiqimi bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi.

Go‘sht yo‘nalishiga mansub bo‘lgan hayvon zotlarini urchitishda, nozik, bo‘sh konstitutsiya tipli bo‘lishiga ko‘proq e’tibor beriladi. Chunki, bunday hayvonlar odatda go‘shtdor, muskul tolasi ingichka, shirador bo‘ladi. Bunday konstitutsiyali go‘sht yo‘nalishidagi qoramollarning so‘yim chiqimi o‘rtacha 70-72%, cho‘chqalarniki 87-89%, otlarniki 60% gacha yetadi.

So‘yim chiqimiga hayvonning zoti, yoshi, jinsi, semizlik darajasi va tirik vazni kabi ko‘rsatkichlar ham ta’sir ko‘rsatadi.

Shuningdek, hayvonning go‘sht mahsulotini baholashda go‘shtdorlik koefffitsienti ham qo‘llaniladi. Bu ko‘rsatkich nimta etiladigan qismining suyak og‘irligiga bo‘lgan nisbati bilan aniqlanadi.

Hayvonlarning go‘sht mahsulotini baholaganda go‘shtdorlik indeksi ham aniqlanadi. Bu indeksni aniqlash uchun o‘lchov lentasi yordamida orqaning yarim aylanasi olinadi va yag‘rin balandligi ko‘rsatkichiga bo‘linadi.

Bu indeks hayvon yoshining ortib borishi bilan kam o‘zgaradi va undan go‘sht mahsulotini baholashda qo‘shimcha ko‘rsatkich sifatida foydalaniladi.

Keyingi paytlarda mamlakatimizda iste’mol uchun ot go‘shtidan keng foydalanilmoqda. Ot go‘shtidan yuqori navli kolbasa va qazi tayyorlanadi. Ot go‘shti o‘z kimyoviy tarkibi bo‘yicha qoramol go‘shtidan kam farq qiladi.

Cho‘chqalarni go‘sht mahsuloti bo‘yicha baholashda tez etiluvchanlik, bo‘rdoqiga moyillik xususiyati va go‘shtning sifat ko‘rsatkichlari hisobga olinadi. Tez yetiluvchanlik cho‘chqa bolalarining tirik massasi 100 kg ga yetguncha ketgan kun bilan aniqlanadi. Bunday tirik og‘irlikka tez yetiluvchan cho‘chqa zotlari 140-160 kunlik yoshida yetsa, kech yetiluvchanlarida bu ko‘rsatkich 200 kun va undan ko‘p bo‘ladi.

Shuningdek, tiriklik paytida cho‘chqalarning go‘sht mahsulotini baholash uchun linimetr elektr asbobidan foydalaniladi. Linimetr asbobining naychasi cho‘chqa badaniga tiqiladi. Yog‘ qatlamiga nisbatan muskul to‘qimasi elektr tokini ancha yaxshi o‘tkazadi va linimetr naychasi unga tekkanda voltimetr ko‘rsatkichi harakatga keladi. Linimetrning (ultratovushli asbob) Don-6, TUK-2, OU-UKN5; UZBL-2 kabi turlari ishlab chiqilgan va ular ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi.

Kerakli materiallar: Ish daftar, albom, nimtani bo‘laklash tasviri chizilgan rasm, har xil turdagi hayvonlar go‘shtining kimyoviy tarkibi ko‘rsatilgan jadval.

79-jadval

Hayvonlarni tirik vazni bilan go‘sht mahsuloti o‘rtasidagi bog‘liqlik (D.L.Levantin ma’lumoti)

Ko‘rsatkichlar	Hayvon tirik vazni
	250 gacha	251-300	301-305	351-400	401-450	450 dan yuqori
Bo‘rdoqilashning oxirida, tirik og‘irligi, kg	-	255	325	381	424	479
So‘yim oldida, kg	204	247	315	369	412	465
Nimta og‘irligi, kg	94	124	162	192	219	255
So‘yim chiqimi, %	46,0	50,1	51,3	52,0	53,2	54,9
Nimtadagi suyaklar %	25,0	21,1	19,3	19,0	18,1	16,6
Go‘shtdagi oqsil, %	20,5	19,5	20,0	20,0	19,2	19,6
Go‘shtdagi yog‘, %	3,5	8,5	10,0	11,2	14,3	15,4
100 kg tirik massaga nisbatan, kg
Lahm go‘sht	37,5	39,6	41,5	42,1	43,5	45,8
Oqsil	7,1	7,7	8,3	8,4	8,4	9,0
Yog‘	1,2	3,4	4,1	4,7	6,2	6,9

80-jadval

18 oylik har xil jinsli qora-ola zotli hayvonlarning go‘sht mahsuldorligi (D.L.Levantin)

Ko‘rsatkichlar	Buqacha	Bichma	Urg‘ochi tana
So‘yim oldi tirik vazn, kg	508,0	445,0	418,0
Nimta og‘irligi, kg	277,9	237,2	215,0
Ichki yog‘lar og‘irligi, kg	13,0	19,6	26,9
So‘yim chiqimi, %	59,2	57,7	57,9
Nimtadagi suyak, %	18,3	18,7	176
Nimtadagi oqsil, %	18,9	17,8	17,7
Go‘shtdagi yog‘, %	9,7	18,4	19,4

81-jadval

Har xil semizlikdagi qoramol go‘shtining morfologik va kimyoviy

tarkibi (D.L.Levantin)

Nimta tarkibi, %	O‘rtachadan past	O‘rtacha	O‘rtachadan yuqori	Yog‘li
Morfologik tarkibi, %
Muskul	60,0	59,7	56,6	52,1
Yog‘	3,5	10,3	16,1	23,0
Suyak va tog‘ay	21,6	17,5	15,7	15,1
Biriktiruvchi to‘qima	14,3	12,3	11,5	9,6
Texnik yo‘qotish	0,6	0,2	0,1	0,2
Go‘shtning kimyoviy tarkibi, %
Suv	74,1	68,3	61,6	58,5
Oqsil	21,0	20,0	19,2	17,7
Yog‘	3,8	10,7	48,3	22,9
Kul	1,1	1,0	0,9	0,9

82-jadval

Har xil zotli 6 va 12 oylik qo‘chqorlar go‘shtining morfologik tarkibi (E.S.Shaptakov, R.Valiev)

Zoti	Nimta go‘sht og‘irligi, kg	Lahm go‘sht	Suyaklar va paylar	Go‘shtdorlik koeffitsienti
6 oylik
(F1 Finlandiya landrasi x qorako‘l) x qorako‘l	14,9	11,7	3,2	3,7
Qorako‘l	12,5	9,55	2,95	3,2
12 oylik
(F1 Finlandiya landrasi x qorako‘l) x qorako‘l	16,2	12,5	3,7	3,4
Qorako‘l	14,3	10,7	3,6	3,0

83-jadval

Turli zot va zotdorlikdagi 18 oylik buqachalarning so‘yim ko‘rsatkichlari

(A.Xushvaqtov, A.Kaxarov)

Ko‘rsatkichlar	Guruhlar
	I		II		III
	18 oylik	21 oylik	18 oylik	21 oylik	18 oylik	21 oylik
So‘yishdan oldingi tirik vazn, kg	387,0±3,10	462,5±3,41	421,5±5,10	503,0±5,10	434,0±4,10	518,5±3,90
Nimtalanma gan go‘shtning og‘irligi, kg	205,9±4,10	247,9±2,48	226,3±2,50	270,6±4,46	233,9±4,09	285,7±5,17
Ichki yog‘ og‘irligi, kg	16,4±0,02	21,4±0,81	16,2±0,02	20,6±2,11	17,8±0,01	23,9±0,04
Ichki yog‘ chiqimi %	4,2±0,01	4,6±0,01	3,8±0,01	4,1±0,01	4,1±0,01	4,6±0,01
So‘yim og‘irligi, kg	222,3±3,10	269,3±4,11	242,5±3,11	291,2±5,11	251,7±2,80	309,6±7,11
So‘yim chiqimi, %	57,4±0,87	58,2±0,46	57,5±0,40	57,9±4,13	58,0±0,42	59,7±6,18

84-jadval

Har xil rangdagi qorako‘l zotli qo‘chqorlarning go‘sht mahsuldorligi (Q.Haydarov)

Rangi	So‘yim oldi tirik vazni, kg	Nimta go‘shti og‘irligi		Yog‘ og‘irligi		Go‘sht va yog‘ miqdori
		kg	%	kg	%	kg	%
Qora	46,48	20,8	44,75	2,80	6,02	23,60	50,8
Sur	45,90	19,8	43,14	2,60	5,66	22,60	48,8
ko‘k	46,13	19,9	4314	2,83	6,13	22,73	49,3

85-jadval

Har xil echkilarning go‘sht mahsuldorligi (I.Q.Xoshimov)

Ko‘rsatkichlar	Mahalliy dag‘al junli echkilar	Jundor echkilar	1-bo‘g‘in chatishmalar	Sarkalar
So‘yim oldi tirik vazni, kg	40,4	35,9	37,44	48,4
Nimta go‘sht og‘irligi, kg	19,24	16,84	18,81	24,75
Ichki yog‘ og‘irligi, kg	1,52	1,24	1,29	1,62
So‘yim chiqimi, %	47,62	46,9	44,9	51,13
Suyak va paylar, %	22.6	22,1	21,4	20,9
Go‘shtdorlik koeffitsienti	3,53	3,51	3,68	3,78

86-jadval

Har xil yoshdagi qorabayir zotli otlar go‘shtining morfologik tarkibi (D.X.Xolmirzaev)

Otlarning yoshi, yil hisobida	Nimta go‘sht, kg	Go‘sht va yog‘i		Suyaklar		Paylar
		kg	%	kg	%	kg	%
1,5	126,6	94,6	74,7	27,6	21,8	4,4	3,5
4-8	171,0	133,1	77,8	32,1	18,8	5,8	3,4
16-20	160,0	122,2	76,4	32,2	20,1	5,6	3,5

1-topshiriq. Quyidagi 87-jadval malumotlardan foydalanib, har xil zotdorlikdagi chatishma hayvonlarning so‘yim chiqimi aniqlansin va chatishtirish natijasida olingan chatishma hayvonlar go‘sht mahsuloti haqida xulosa qilinsin.

87-jadval

Har xil genotipli chatishma hayvonlarning go‘sht mahsuldorligi

(A.Q.Qaxarov)

Ko‘rsatkichlar	Har xil genotipli chatishma buqachalar
	Simmetal x qora-ola	SHvits x qora-ola	Qo‘ng‘ir latviya x qora-ola
So‘yim oldi tirik vazni, kg	457,9±3,53	432,3±2,8	398,0±4,5
Nimta og‘irligi, kg	253,3±2,25	239,4±1,73	216,48±2,3
Ichki yog‘lar og‘irligi kg	15,4±0,43	12,56±2,81	10,23±2,29
So‘yim og‘irligi, kg
So‘yim chiqimi %

2-topshiriq. Keltirilgin malumotlardan foydalanib, sof zotli va chatishma hayvonlarning so‘yim chiqimini aniqlab, bu chatishtirishning iqtisodiy samaradorligi haqida xulosa qiling(88-jadval).

88-jadval

18-oylik sof zotli va chatishma buqalarning go‘sht mahsuloti

(D. L. Levantin)

Ko‘rsatkichlar	Qora-ola zotli	Birinchi bo‘g‘in chatishma (Sharole x qora-ola)
So‘yim oldi tirik vazni, kg	440	474
Nimta og‘irligi, kg	248,1	272,6
Ichki yog‘lar, kg	14,0	10,8
So‘yim og‘irligi, kg
So‘yim chiqimi, kg

Nazorat savollari

1. 
   Qoramollar va qo‘ylarda so‘yim og‘irligi deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Parrandachilikda so‘yim og‘irligi deganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   So‘yim chiqimi deb nimaga aytiladi?
   
4. 
   Go‘shtdorlik indeksi qanday aniqlanadi?
   
5. 
   Talabalar tomonidan tushunchalar tahlili usulida har xil turdagi hayvonlarning o‘rtacha so‘yim chiqimini aniqlang
   

Hayvon turi	So‘yim chiqimi, %
Qoramollar
Qo‘ylar
Cho‘chqalar
Otlar
Parrandalar