6-mavzu. Hujayra fiziologiyasi. Reja

Hujayraning ta ’sirlanuvchanligi
. Yuqorida aytib o‘tilganidek, 
hujayra ochiq sistema boiib, u tashqi muhit bilan doimo aloqada boiadi. Hujayra 
temperatura, ximiyaviy tarkibi va boshqa muhitlariing o‘zgarishiga o‘ziga xos 
ta’sirlanish bilan javob beradi. Hujayraning bu universal reaksiyasi hujayraning 
ta’sirchanligi deyiladi. Hujayrada u yoki bu o‘zgarishlarga olib keluvchi faktor esa 
ta’sirlovchi hisoblanadi. Hujayraning ta’sirlovchi
faktorlarga boigan javobi uning 

---

komponentlarining funksional va morfologik o‘zgarishlari orqali ifodalanadi. Agar 
ta’sirlovchi faktorga javoban hujayra tinch holatdan o‘ziga xos boigan funksiyani 
(sekretsiya, 0‘tkazuvchanlik, qisqarish va boshqalarni) bajarishga о Isa, bunga 
hujayra qo‘zg‘aluvchanligi deb ataladi.
Hujayra qo‘zg‘aluvchanligi
ta’sirlanuvchanlikning yuqori formasidir. Hujayra 
o‘zi uchun adekvat (mos) ta’sirdan tashqari normal holatda uchramaydigan va uning 
uchun favqulodda bo‘lgan ta’sirlovchi faktorlarga duch keladi. Bu turdagi 
qo‘zg‘atuvchilarga ionlovchi nurlar, temperatura, mexanik va boshqa ta’sirlar kiradi. 
Tabiiyki, ta’sirlovchi faktorlar turli vaqt davom etgani singari. hujayraning ularga 
javobi ham har xildir. Yirik sitolog D.N.Nasonov va uning o‘quvchilari uzoq yillar 
davomida hujayraning turli ta’sirlarga javobini o‘rganishgan. Buning natijasida 
D.N.Nasonov paranekroz konsepsiyasini yaratdilar. Hujayraga turli faktorlar 
(temperatura, ionlovchi nurlar, gipoksiya va boshqalar) ta’sir kilganda hujayraning 
ularga javobi prinsipial bir xil boiadi. Bu o‘zgarishlar yadro va sitoplazma kolloidi 
dispersligining o‘zgarishidai iborat. Sitoplazmaning yopishqoqligi, bo‘yoq bilan 
bo‘yalishi oshadi, uning muhiti o‘zgaradi. Bu o‘zgarishlar yiglndisiga paranekroz 
deyiladi. Paranekroz boshlanish davrida ta’sirlanish to‘xtatilsa, orqaga qaytadi. Uzoq 
va kuchli ta’sirlanish natijasida hujayra nobud boiadi. Paranekroz hujayraning olimi-
nekrozga o‘tishda bir bosqich hisoblanadi. Hujayra organoidlari shikastlovchi 
ta’sirlarga turlicha sezgi bilan javob beradi. Eng sezgir organoidlar mitoxondriya, 
Golji kompleksi, silliq endoplazmatik to‘r membranalari, hujayra qobiglning maxsus 
strukturalaridir. Granulyar endoplazmatik to‘r, yadro qobigl shikastlovchi 
ta’sirlovchiga anchagina chidamli boiadi. Hujayra harakati ta’sirot bilan uzviy bogiiq 
boiib, harakat ta’sirchanlikning tashqi ko‘rinishidir. Harakat hujayra ichida modda 
almashinuvining o‘zgarishi natijasida hosil boiadi. Harakatning eng oddiy turi sikloz 
hisoblanadi. Bu harakatda sitoplazma ichida organoidlarning va boshqa 
tuzilmalarning siljishi kuzatilib, hujayra tashqi tarafdan harakatsiz ko‘rinadi. Bu 
harakatga misol qilib mitoz boiinish davrida sentriolalaming va xromosomalaming 
siljishini olish mumkin. Sitoplazma
yopishqoqliginipg oshishi (zoldan gel holatga 
o‘tishi) harakatni sekinlashtirsa, yopishqoqligining pasayishi (geldan zolga oiishi) 

---

siklozni kuchaytiradi. Amyobasimon harakat bir hujayrali hayvonlar bilan ko‘p 
hujayrali hayvonlarning ba’zi hujayralariga xosdir. Amyobasimon harakat qilish oq 
qon tanachalari-leykotsitlarga, biriktiruvchi to‘qima hujayralari - makrofaglarga 
taalluqli boisa ham, ammo regeneratsiya davrida organizmning mutlaq ko‘pchilik 
hujayralari shu yoi bilan harakat qilishi mumkin. Amyobasimon harakat davrida 
hujayralar yolg‘onoyoq (psevdopodiya) hosil qilib, shu yolg‘onoyoqlarga hujayra 
tanasining borliq tuzilmalari qo‘yiladi. Natijada hujayra yolg‘onoyoq uzunligi 
bo‘yicha harakat qiladi. Kiprikchalar va xivchinlar yordamida harakat qilish hayvon 
va o‘simlik hujayralarida kuzatiladi. Nafas yoilaridagi kiprikchalar harakati natijasida 
bu yoilarga tushgan yot moddalar tashqariga chiqarib yuboriladi. Bachadon 
naylaridagi kiprikli epiteliy tuxum hujayraning harakatini ta’minlaydi. Kiprikchalar 
kelishib harakat qiladi, ya’ni bir kiprikchadan so‘ng keyingisi qisqarib, yalpisiga 
toiqinsimon harakatni yuzaga keltiradi. Xivchinlar yordamida erkak jinsiy hujayralari 
- spermatozoidlar harakat qiladi. Evolyusion taraqqiyot davomida harkatning eng oliy 
formasi- mushak harakati shakllanadi. Bu harakatni silliq mushak hujayralari va 
ko‘ndalang-targ‘il mushak tolalari bajaradi. Bunday harakat maxsus oqsillar - aktin 
va miozinning o‘zaro ta’siri natijasida yuzaga keladi.