Pepsi narxining tushishi budjet chegarasining oldinga siljishiga va qiyaligining
ortishiga sabab bo’ladi. Iste’molchining muvozanat nuqtasi Pepsi va pitsani sotib olish
miqdori o’zgaradigan yangi nuqtaga ko’chib o’tadi. Mazkur holatda pepsining iste’mol
hajmi ortgan, pitsaning iste’mol hajmi kamaygan.
6.9-rasm. Narx o’zgarishlari
Daromad va o’rin bosish ta’sirlari
Iste’moldagi tovarlarning narxidagi o’zgarishining ta’siri ikkiga bo’linadi:
daromad ta’siri va o’rin bosish ta’siri. Bu ikki ta’sir nima ekanligini ko’rish uchun,
bizning iste’molchimiz Pepsi narxi pasayganini bilganda, qanday munosabat bildirishini
ko’rib chiqamiz. U quyidagi ikki yo’l orqali xulosa chiqarishi mumkin:
Ajoyib yangilik! Hozir Pepsi arzonroq, mening daromadim sotib olish kuchida.
Men foydadaman avvalgidan ko’ra boyroqman.
Chunki men boyroqman, men pizzani ham pepsini ham sotib ola olaman.
Hozir pepsining narxi tushdi, men har bir pizza uchun ko’proq
litrni
topshirishimiz kerak. Chunki pizza hozir birgalikda ancha qimmat, kamroq pizza
va ko’proq pepsi sotib olishim kerak.
Qaysi gap ko’proq o’ziga tortadigan deb topdingiz?
Haqiqatda, ikki gaplarda ham tuyg’u bor. Pepsining narxida tushish xaridorni
yaxshiroq undaydi. Agar pizza va pepsi ikkalasi mo’tadil tovarlar bo’lsa, xaridor
o’zining xarid kuchini ikkalasiga yoyishni xohlaydi. Bu daromad ta’sirini xaridorni
ikkalasini ko’proq pizza va pepsin olishga undashga o’rgatib qo’yadi.
Shunga
qaramasdan bir xil vaqtda, pepsining iste’moli kamroq qimmat bo’ladi pizzaning
iste’molidan ko’ra. Bu o’zgartirish ta’siri kamroq pizza va kamroq pepsi olishga
odatlantirib qo’yadi.
Hozir bir xil vaqtda ishlaydigan ikki ta’sirlarning natijasini o’ylab ko’rish ko’raylik.
Xaridor albatta ko’proq pepsi sotib oladi chunki daromat o’rniga o’zgartirishi pepsining
xaridlarini o’sishi uchun ta’sir qiladi. Lekin xaridor ko’proq
pizza sotib oladimi bu
mujmal chunki bu ikki holat ta’sirlari qarama qarshi yo’nalishda ishlaydi. Bu xulosa
birinchi chizmada umumlashtirilgan.
Biz bu ikki holat ta’sirlarini turli bo’lmagan chiziqlarda ekanligini o’rganishimiz
mumkin.
Daromad samarasi iste’molning yuqori befarqlik egri chizig’i harakati
natijasidagi o’zgarishi bo’ladi. Almashtirish samarasi iste’molning chekli almashtirish
darajasi bilan befarqlik egri chizig’ining bir nuqtada bo’lishi natijasida o’zgarishi
bo’ladi.
6.10-rasmda daromad ta’siri va o’zgarish ta’sirida xaridorning qaroridagi
o’zgarishni qanday qismlarga ajratilishini batafsil ko’rsatiladi.
Pepsining narxi tushsa,
xaridor dastlabki eng mos variantdan A nuqta, yangi ma’qul variantga siljiydi, C nuqta.
6.1-jadval
Pepsining narxi tushganda daromad va befarqlikning o’zgarishi
Mahsulot
Daromad samarasi
Almashtirish
samarasi
Umumiy samara
Pepsi
Iste’molshi boyroq
bo’ladi shu sababli
ko’proq Pepsi sotib
oladi
Pepsi nisbatan
arzonroq, shu sababli
iste’molshi ko’proq
Pepsi sotib oladi
Daromad va
almashtirish samarasi
natijasida xaridor
ko’proq Pepsi sotib
oladi
Pitsa
Iste’molshi boyroq
bo’ladi shu sababli
ko’proq Pitsa sotib
oladi
Pitsa nisbatan
qimmatroq, shu
sababli iste’molshi
kamroq Pitsa sotib
oladi
Daromad va
almashtirish samarasi
teskari bo’ladi, shu
sababli Pitsa
iste’molidagi umumiy
samara ikki xil
ma’noga ega
Narxlar darajasidagi o’zgarish daromad va almashtirish samarasini keltirib
chiqaradi.
Daromad samarasi - bu turli narxlar darajasida befarqlik egri chizig’idagi A
nuqtadan daromad
samarasi natijasida I
2
befarqlik egri chizig’idagi B nuqtaga
o’zgarishidir.
Biz bu o’zgarishni ikki qadamda ko’rsatilish sifatida o’rganamiz. Dastavval,
xaridor dastlabki bir xil bo’lmagan chiziq bo’ylab boradi, I nuqta, A nuqtadan B
nuqtaga. Xaridor ikki nuqtalarda ham teng ravishda mamnun bo’ladi.
Keyingi xaridor
chiziq I
2
da yuqoriroq bir xil bo’lmagan joyga o’zgartiradi, ya’ni B nuqtadan C nuqtaga
siljish orqali. Hattoki B nuqta va C nuqta bir xil farqi bo’lmagan chiziqdaligiga
qaramasdan, ularda o’zgarishning bir xil oz miqdordagi o’rni bo’ladi. B nuqtada I
2
bir
xil bo’lmagan chiziqning qiyaligi C nuqtada I
2
bir xil bo’lmagan qiya chizig’iga
tenglashadi.
Xaridor B nuqtani hech qachon
tanlamaganiga qaramasdan, bir bashoratli nuqta
xaridorning qarorini belgilab beradigan ikki ta’sirlarni aniqlab berish uchun foydalidir.
Eslatma shuki, A nuqtadan B nuqtaga o’zgarish xaridorning ijtimoiy yordamida hech
qanday o’zgarishlarsiz o’zgarishning oz miqdordagi o’rnida sof o’zgarishni namoyish
qilib beradi.
