6-mavzu: jamiyat va inson falsafasi

Jamiyat: turli talqinlar
Masalaning mohiyati. Jamiyat nimadan iborat degan masala ko`p asrlardan beri faylasuflarni qiynab kelmoqda. Dastlab javob aniq ko`rinibturgandek tuyuladi: jamiyat - bu odamlarning majmuasi. Biroq bu javob, olimlarni anchadan buyon qoniqtirmay qo`ygan. Axir, uyni oladigan bo`lsak, bu shunchaki g`ishtlarning yig`indisiemas-ku. Bunda nima hammadan muhimroq? Tarqoq elementlarni bir butun qilib birlashtiruvchi bog`lanishlar va o`zaro ta`sirlar muhimdir.
G.A.Sorokinning fikricha, «jamiyat mavjud bo`lishi uchun hech bo`lmasa ikki kishi bo`lishi va ular bir-birlari bilan o`zaro ta`sir bog`lanishida bog`langan bo`lishi kerak. Bu eng oddiy jamiyatning ko`rinishidir...»³.
SHuni aniq aytish mumkinki, ijtimoiy aloqalarning mohiyatini aniqlash va tushuntirib berish – jamiyat falsafasining asosiy vazifasidir. Aflotunning fikricha, jamiyat odamlarning ehtiyojidan paydo bo`ladi. Arastu uni «tabiatning hosilasi», o`rta asr falsafasi– Alloh yaratgan degan fikrni olg`a suradi. Forobiy jamiyatning paydo bo`lishini teleologiya oldindan belgilangan maqsadga muvofiq nuqtai nazardan tushuntiradi – jamiyat odamlarning komillikka erishishi uchun zarur, deb hisoblaydi.
YAngi davrda «hammaning hammaga qarshi» urushining oldini olish maqsadida ijtimoiy shartnoma nazariyasi (T.Gobbs, J.Lokk,B.Spinoza, J.-J.Russo va b.) rivojlandi. Ularning fikricha, odamlar bitim tuzib, o`zini-o`zi saqlab qolish uchun qonunlarga bo`ysuna boshladilar. YAngi davr mutafakkirlari kishilarning jamoa bo`lib birlashishlarining asosi haqida so`z yuritib, shunday variantlarni ilgari surdilarki, ular jamoa tasavvurlarining umumiyligi (E.Dyurkgeym), ijtimoiy ta`sirlar (Veber), me`yor va qadriyatlar umumiyligi (T.Parsons,R.Merton), ijtimoiy institutlar va tashkilotlar (T.Bottomor; S.Lipset) va boshqalardan iborat. Quyida biz jamiyatga oid turlicha talqinlar: diniy, idealistik, materialistik, talqinlarni ko`rib chiqamiz
Jamiyatining diniy talqini. Har qanday diniy ta`limot jamiyat, uning paydo bo`lishi, rivojlanishi, faoliyat ko`rsatishi to`g`risidagi o`z talqinini berishga harakat qiladi.
Buddaviylik ijtimoiy hayotning har qanday ko`rinishlaridan voz kechishni, uzlatga chekinib, nirvanaga cho`mishga (maxsus holatga kirishga) da`vat qiladi. Lekin bunday xulosa faqat budda matnlari tahlil etilganda chiqadi. Buddizm bilan yaqindan tanishish shuni ko`rsatadiki, buddizm tarafdorlari uchun nirvanaga intilish «boylik, yuqori martaba va ijtimoiy kelishuv istagi bilan»⁴ muvaffaqiyatli tarzda uyg`unlashib ketadi.
Konfutsiylik tarafdorlarining fikricha, erdagi dunyo osmon obrazi va unga o`xshatib yaratilgan bo`lib, unga hech qanday qo`shimcha va o`zgarishlar kiritilishi kerak emas. Ijtimoiy hayotning asosiy prinsiplari (Konfutsiy fikri bo`yicha): a) davlat boshlig`iga sodiqlik; b) yuqoridagilarga hurmat; v) burchga sodiqlik va boshqalar. Konfutsiylik, bir tomondan inson va jamiyatni turli to`qnashuvlardan himoya qilishga, ikkinchi tomondan, insonni aniq, konkret ijtimoiy ideallarga erishishga yullovchi an`analar, urf-odatlarni saqlab qolishni tashviqot qiladi. Konfutsiylikning ijtimoiy rivojlanishdagi asosiy qoida (postulat)laridan biri –zo`ravonlik qilmaslik bo`lib, bunda qadimgi Xitoy madaniyatining va buddaviylikning mafkuraviy ta`siri ko`rinib turadi.
Hinduviylik ijtimoiy tasavvurlarida o`rnatilgan tartibning ierarxiyaga asoslanganligi va mustahkamligi g`oyasi ustun turadi: jamiyatning hammasi kastalarga bo`linganligi, ularo`rtasidagi chegaralar qattiq saqlanishi darkor. Amalda bu narsa kastalar o`rtasidagi ziddiyatlar va dushmanliklarga, «past» kastalarning kamsitilishiga, qadimiy ijtimoiy voqeliklarning saqlanib qolishiga olib keladi. Hinduviylik ijtimoiy va shaxsiy hayot sohasidagi ta`qiqlar va cheklashlarning buzilishiga qarshi turadi. Uning uchun taraqqiyot g`oyasi yotdir. Hindistonning ko`pgina ko`zga ko`ringan mutafakkirlari (ayniqsa M. Gandi, R.Tagor) eng avvalo hinduviylikni uning inson va jamiyat to`g`risidagi tasavvurlarini isloh qilish maqsadida ko`p kuch sarfladilar.
Iudaizmdagi ijtimoiy muammoning o`ziga xosligi yahudiylarga ko`p asrlar davomida boshqa sotsium jamoalaridan alohida ajratilgan holatda yashashga to`g`ri kelganligi bilan belgilanadi. SHuning uchun ham iudaizmning ijtimoiy muammosi oila va jamoa doirasi bilan chegaralangandir. Biroq, vaqt o`tishi bilan ko`plab ijtimoiy qadriyatlar o`zgarib ketadi. Masalan, kambag`allarga yordam berish (filantropik) ahamiyatga ega bo`lib, jamoaning gullab-yashnashi uchun xizmat qilish esa keng ijtimoiy faoliyat sifatida qo`llab-quvvatlanadi. Iudeylar atrofdagi olamni, butun jamiyatni dushman deb qabul qilishdan voz kechishdi. «YO bor urf-odatlar kuchiga qarshi turish va o`zi uchun yangi, yanada kengroq dunyoni kashf qilish, yoki an`anaviy, traditsion haqiqat va odatlarga xavf soluvchi omil deb qaraladigan zamonaviy yangi g`oyalarga qarshi turish kerak»<sup>5</sup>,- degan muammo yuzaga kelganda ko`pchilik yahudiylar kelishish yo`lini afzal ko`ra boshladilar.
Zardushtiylik dinida jamiyatga oid qarashlar etarli darajada qiziqarli ifodalangan. Taniqli olimlardan M.M. Xayrullaev va M.A.Usmonov ta`kidlashicha, «Zardushtiylik faqatgina din bo`lmay, hukmron mafkuradir. Unda jamiyatning nafaqat ijtimoiy-siyosiy tuzumi, balki jamiyatning urf-odatlari va axloqi ham, xalq og`zaki ijodi ham, adabiy ijodi ham»<sup>6</sup> aks etgandir. Zardo`sht ta`limoti markaziy osiyolik hukmronlarga davlat quroli bo`lib xizmat qildiki, bunda nafaqat siyosiy-huquqiy tamoyillar, balki diniy-axloqiy tamoyillar va me`yorlar ham asosiy tartibga soluvchi vosita bo`lishi kerak edi. Zardo`shtiylikka asoslangan ideal jamiyat konfutsiylik buddaviylik, iudaizm, platonizm va boshqalarning belgilarini o`z ichiga oldi»⁷.
Ijtimoiy muammolarga islomiy qarashlarda esa ilohiy ta`limotlarga asoslaniladi. Islomda taqdirga bo`ysunish, sabr-toqatli bo`lishga da`vat etildi. Islomning geografik jihatdan keng tarqalishi uning hududlarga xos bo`lgan ko`rinishlari paydo bo`lishiga olib kelib, bu hududlarda ijtimoiy masalalar u yoki bu holatlarga bog`liq holda talqin etildi. Islom faqat o`ziga xos turmush tarzi, «inson borlig`ining hamma tomonlariga chuqur ta`sir qiluvchi»<sup>8</sup> din sifatida maydonga chiqadi. Islom ta`limotida musulmonning ijtimoiy va shaxsiy hayotining hamma tomonlari aniq ko`rsatib berilgan. SHuning uchun ham an`anaviy islom bilan zamoniylashgan islom o`rtasida ziddiyatlar mavjud. Bu muammolar hamma boshqa dinlarda ham mavjud bo`lib, islomda esa, keskin tus olgan.
Xristianlikda ham ijtimoiy-falsafiy muammolarning rivojlanishi jiddiy tus olgan. Bunga Avliyo Avgustinning «Ilohiy shahar haqida» deb nomlangan asari sabab bo`lib, unda u kishilik jamiyatining rivojlanishi to`g`risida o`z konsepsiyasini shakllantirdi va rivojlantirdi. Bu asarda u gunohkorlikka, boylikka asoslangan jamiyatni diniy soflikka asoslangan jamiyatni qarama-qarshi qo`yadi, xuddi shu jamiyatni «ilohiy shahar» - Boj`iy grad, deb ataydi. Tarixda xristianlikning katolitsizm, pravoslav, protestantizm kabi oqimlari mavjuddir. Ularning har biri o`zining konfessional xususiyatlaridan tashqari, maxsus falsafiy tomonlariga ega bo`lib, jamiyatning rivojlanishini turlicha ifoda etadi. Katolikdini o`zini birqancha bosqichlarga ega bo`lgan, jamiyatdan yuqori turuvchi, uni boshqaruvchi va o`z huqmini hamma odamlarga o`tkazuvchi tashkilot deb hisoblaydi.
Pravoslav dini esa, o`zini odamlarning odatiy, maishiy ishlari bilan bog`liq, deb hisoblaydi. Ularda hech qachon yagona markazning bo`lmaganligi ham shunga olib kelgan. Katoliklarga Rim va Papa ega bo`lgan holda, barcha pravoslav cherkovlari mustaqil bo`lganlar. Hatto, Konstantinopol patriarxi ham tenglarning ichida birinchilardan bo`lgan.
Protestantizmga kelsak, u katoliklitsizmning hamma ishlarga haddan tashqari aralashuviga javob sifatida vujudga keldi. Protestantizm ko`proq oddiy hayot tarzi bilan bog`liq.
Hozirgi davrda ijtimoiy-falsafiy masalalar neotomizm ta`limotida o`z ifodasini topib, u katolitsizmning rasmiy doktrinasi hisoblanadi. Bu ta`limotning mohiyati shundaki, unda jamiyat ilohiy talqin etiladi: kishilar o`rtasidagi bog`lanishlar, munosabatlari aniq maqsadni amalga oshirishga qaratilgan bo`lishi kerak. Neotomistlarning fikricha, inson real ijtimoiy munosabatlar, Xudo bilan yaqinlashish jarayonida o`z mohiyatini namoyon qiladi. Neotomizm jamiyatning rivojlanishini, an`anaviy diniy qarashlarni zamonaviy muammolar bilan birlashtirishga harakat qiladi.