7- мавзу. Иш хакини аниклаш

2.Талаб ва таклифдаги узгаришлар ва ишчи кучи бозорида талаб ва таклиф узгаришига таъсир этувчи омиллар

Энди эътиборимизни иш ҳақининг ўртача даражасидан маълум даражадаги иш ҳақига қаратамиз. Маълум турдаги бажарилган меҳнат учун унга тариф ставкаси қандай белгиланади? Бу эрда яна талаб ва таклиф таҳлилидан фойдаланамиз. Келинг, муҳокамани соф рақобатдош меҳнат бозоридаги талаб ва таклифни ўрганишдан бошлаймиз. Бу турдаги бозорда:

• 
  Бир неча корхоналар маълум турдаги меҳнатдан фойдаланиш учун бошқа корхоналар билан рақобатга киришади.
  
• 
  Бир ҳилдаги иш тажрибасига эга бўлган кўп малакали ишчиларнинг ҳар бири ўша турдаги ишчи кучини таклиф этади.
  
• 
  Якка тартибдаги корхоналар ва ишчилар бу ҳолатда иш ҳақини олувчилар ҳисобланса, ваҳоланки, уларнинг ҳеч бири бозор тариф ставкасини назорат қила олмайди.
  

Ишчи Кучи Учун Бозор Талаби.
Тасаввур қилинг, 200 корхоналарни айни бир меҳнат тури, айтайлик, дурадгорларга талаби бор. Бу корхоналар айни бир саноатда бўлиши шарт эмас; саноатлар ўзлари ишлаб чиқарадиган маҳсулотлар ва ўзлари фойдаланадиган ресурсларга қараб номланади. Шундай қилиб, ёғоч рамкали жиҳозлар, ёғочдан ишланган деразалар, ёғош эшиклар, уй ва бошқа турдаги яшаш иншоотлари ва ёғоч шкафлар ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг, албатта, дурадгорларга талаби бўлади. Маълум турдаги меҳнат фаолияти учун умумий ёки бозор меҳнат эгри чизиғини топиш учун Графа
Ишчи Кучига бўлган Бозор Таклифи
Соф рақобатдош меҳнат бозорининг таклиф томонида ҳеч қандай касаба уюшмаси бўлмайди ва ишчилар мавжуд иш ўринлари учун рақобатга киришишади деб тасаввур қиламиз. Ҳар бир ишчи кучи учун таклиф эгри чизиғи пастга йўналган бўлади ва бу эса иш берувчилар кўпроқ ишчиларни ёллашлари учун кўпроқ тариф ставкаларини тўлашлари керак бўлишини кўрсатади. Бу шундай амал қилади, чунки иш берувчилар бошқа саноатлардан, касблардан ва ҳудудлардан ишчиларни жалб этишлари керак бўлади. Имконият даражасида ишчилар муқобил иш ўринларига эга бўладилар. Масалан, улар бир ҳудуддаги бошқа ишлаб чиқариш саноатларида ишлашлари мумкин ёки бошқа шаҳарларда ёки штатларда ўз мутахассисликлари бўйича касбларда фаолият кўрсатишлари мумкин ёки улар бошқа касбларда фаолият кўрсатишлари ҳам мумкин.
Бу ишчиларни ишга олувчи корхоналар (бизнинг мисолимизда, дурадгорлар) уларга ўзларининг мавжуд муқобил иш ўринларида олаётган иш ҳақларидан юқорироқ маош тўлашлари керак бўлади. Шунингдек, улар ҳозирда ишламаётган ишчиларни юқорироқ иш ҳақи тўлаш орқали ҳам жалб этишлари керак. Қисқа қилиб айтадиган бўлсак, бошқа меҳнат бозорларида иш ҳақлари ўзгармас деб оладиган бўлсак, маълум меҳнат бозоридаги юқори иш ҳақи кўпроқ ишчиларни айни шу меҳнат бозорида фаолият юритишларига қизиқтиради⁵.
Ҳозирги замон иқтисодиёт назариясида айрим муаллифлар (жумладан, «Економикс» дарсликларида, В.Д.Камаев раҳбарлигида нашр этилган «Иқтисодиёт назарияси» дарслиги ва бошқаларда)⁶ иш ҳақини меҳнат нархи сифатида, айримлари эса⁷меҳнат бозоридаги талаб ва таклифнинг мувозанат нархи сифатида талқин этадилар. Бунда улар асосан бозорда меҳнат сотилади деган бизнингча нотўғри тушунчага асосланишади. Меҳнат ишчи кучининг функтсия қилиши, унинг маълум мақсадга қаратилган фаолият жараёни бўлиб, унинг на қиймати, на нархи йўқлиги, бу жараённи бозорга олиб чиқиб сотиб бўлмаслиги фанда ҳам, реал ҳаётда ҳам, иқтисодий амалиётда ҳам ҳаммага аён бўлган ва аллақачон исботланган масаладир. Шунинг учун буни исботлашга ҳаракат қилмасак ҳам бўлади. Лекин бу ғоянинг негизида бир ижобий томон борки, уни албатта ҳисобга олиш зарур. Бу ҳам бўлса улар меҳнатни ишчининг малакаси, интенсивлиги ва натижаси билан боғлашга ҳаракат қилганлар.