7- мавзу. Иш хакини аниклаш

2.5.1-расм. Ишчи кучи бозори модели
Даромад самараси шунда намаён бўладики, ходим моддий таъминланишнинг этарлича юқори даражасига эришганда иш ҳақининг янада ошиши бўш вақт фойдасига меҳнат таклифининг қисқаришига олиб келади.
Ишчи кучи бозорида кишилар хулқидаги айнан шундай қонуният узоқ вақт давомида иш ҳафтаси қисқариш тамойили асосида ётади. Ривожланган ғарб давлатларида охирги 100 йил давомида иш ҳафтаси 40% га қисқариб, унинг ҳисобига бўш вақт кескин ортган. Инсон ҳаёт даври чекланганлиги сабабли бўш вақт энг қадрли неъмат ҳисобланган шароитда унинг ортиши ниҳоятда аҳамиятли Графикда ЛС эгри чизиқ иш ҳақи ўсиб борганда ишчи кучи таклифи Л нуқтагача ортиб боришини, бироқ, кейин ўз йўналишини ўзгартириб, тик ўққа яқинлашиб боришини, яъни унинг таклифи иш ҳақи ошганда қисқаришини кўрсатади.

W

э
W₀

ЛС ЛД
0
Л₀ Л
2.5.2 - расм. Индивидуал ишчи кучи таклифи.
Иш ҳақини ташкил этиш шакллари ва тизимлари
Ишлаб чиқаришнинг техник асослари, ишчилар меҳнатининг мазмуни, уларга билим бериш ва касб-ҳунарга ўргатиш борасидаги ўзгаришлар муносабати билан иш ҳақи шакли ва тизимлари ҳам ўзгариб боради. Иш ҳақини ташкил этишда унинг иккита асосий шакли – вақтбай ва ишбай шакллари фарқланади.
Вақтбай иш ҳақи ходимнинг малакаси, меҳнатининг сифати ва ишлаган вақтига қараб тўланадиган иш ҳақидир. У одатда меҳнатнинг натижаларини миқдоран аниқ ҳисоблаб бўлмайдиган, балки улар муайян вазифалар доирасини бажариш билан белгиланадиган вақтда (масалан, инженер-техник ходимлар ва хизматчилар, созловчилар, электромонтёрлар ва шу кабиларга ҳақ тўлашда) ёки маҳсулот ишлаб чиқариш технологик жараёнининг бориши билан белгиланадиган ва бевосита ишчига боғлиқ бўлмаган пайтларда (масалан, конвеерлар ва автомат линияларида ишлаш) қўлланилади.
Ишбай иш ҳақиишчининг ишлаб чиқарган маҳсулот миқдори ва сифати ёки бажарган ишининг ҳажмига қараб тўланадиган иш ҳақидир. Маҳсулот бирлиги учун тўланадиган иш ҳақи миқдори тариф ставкасидаги ҳақни ишлаб чиқариш меъёрига тақсимлаш йўли билан аниқланади.
Иш ҳақи тизими ўз ичига ҳақ тўлаш шаклларининг аниқ меҳнат шароитларини ҳисобга оладиган турлари мажмуини олади. Жумладан:
- тўғри ишбай ҳақ тўлаш тизими;
- ишбай-мукофотли ҳақ тўлаш тизими;
- ишбай-прогрессив ҳақ тўлаш тизими.