8- mavzu. Moddalarning biomembranalar orqali tashilishi

8- mavzu. MODDALARNING BIOMEMBRANALAR ORQALI TASHILISHI
REJA:

1. 
   Moddalarning membranalar orqali (aktiv) faol va sust tashilishining turlari.
   
2. 
   Diffuziya va singdiruvchanlik. Oddiy va osonlashgan diffuziya.
   
3. 
   Biologik membranalar. Ion kanallarining xossalari.
   
4. 
   Sarkoplazmatik retikulumda kechadigan jarayonlar.
   
5. 
   Ion kanallari va ionoforlar
   

Tayanch iboralar: Diffuziya, osonlashgan diffuziya, uniport, simport, antiport, faol transport, sust transport, singdiruvchanlik, endo – ekzositoz, harakatchan tashuvchilar va ion kanallari, stereospesifiklik, maxsuslik, to’yinish, raqobatni bosiqtirilish, kuchlanish sensori, elektr yo’l bilan boshqariluvchi, kimyoviy yo’l bilan boshqariladigan kanallar.
1. Moddalarning membranalar orqali (aktiv) faol va sust tashilishining turlari
Hujayrada kechadigan bir qator jarayonlar (substrat va metabolitlar transporti, ATF sintezi, ion tarkibi hamda suv miqdorining doimiyligi) moddalarning membrana orqali transportiga bevosita bog’liq.
Biologik membranalarda neytral molekulalar ionlar aktiv hamda passiv transportining har xil turlari amalga oshadi. Tashilish tur­lari, ularning mustaqil yoki mustaqil bo’lmasligiga qarab quyidagi­larga ajratinadi:
uniport - bitta moddalarningi mustaqil transporti (Masalan, O₂ ning hujayraga kirishi),
simport - ikki xil moddalarning bir yo’nalishidagi birgalikda tashilishi (Masalan, qandlar yoki aminokislotalarning Na⁺ bilan birgalikda hujayraga kirishi),
antiport - ikki xil moddalarning bog’langan holda qarama - qarshi yo’nalishda membrana orqali tashilishi (Masalan, ATF^4- bilan ADF^3-ning mitoxondriya ichki membranasi orqali qarama-qarshi yo’nalishdagi antiporti).
Aktiv yoki passiv transport mezoni sifatida kimyoviy yoki elektrokimyoviy potensial yo’nalganligining o’zgarishi ish beradi. Aktiv transport - energiya sarf etilishi bilan borib, kimyoviy yoki elektrokimoviy potensial ( = 0 yoki  > 0 ) gradiyentiga qarshi yo’nalishda amalga oshadi. Uning energiya manbai ATF gidrol izi yoki elektrolning masalan, mitoxondriyada redoks zanjir bo’ylab tashilishidir.
Passiv transport - moddaning qo’sh qavat orqali kimyoviy (noelektrolitlar) yoki elektrokimyoviy (ionlar) potensial gradiyenti yo’nalishidagi ( < 0), ya’ni potensial kam tomonga yo’nalgan diffuziyasidan iborat.