9-Lekciya: Jer silkiniwler ham olar menen baylanisli bolg'an relef formalar

62-su’wret. Jer silkiniw oshag’tmn’ du’zilisi sxemasi.
ger jer silkiniw orayinnan bag’darlang’an tolqin Jer sirtina tik yaki og’an jaqin mu’yesh astinda urilsa, Jer u’stindegi deneler joqarig’a ko’terilip tu’sedi. Tolqin qiya urilg’anda bolsa Jer u’stindegi deneler gorizontal bag’darda su’riledi, bazida olar qayiqqa uqsap shayqaladi, terekler awip, ja’ne tiklenedi, imarat bezewleri ko’ship tu’sedi.

Jer silkiniwlerdi analiz qiliwda jer silkiniw oshag’i, gipotsentr, epitsentr, izoseyst h’a’m basqa tu’siniklerdan paydalaniladi (62-su’wret).

Jer silkiniw oshag’i - bul Jer ishinde tez buziliwg’a ushiraytug’in taw jinislardin’ ko’lemi.

Jer ishindegi jer silkiniw orayi - gipotsentr, onin’ Jer ju’zesindegi proektsiyasi - fokusi epitsentr dep ataladi. izoseyst - terbenbeniwler ku’shi ten’ bolg’an siziq.

Litosfera h’a’m astenosferadan quralg’an tektonosferada bunday protsessler na’tiyjesinde gipotsentrde mexanikaliq energiya payda boladi. Bul energiya gipotsentr a’tirapindag’i qatlamlarg’a elastik tolqinlar ta’rizde jayiladi.

XUI-XUII a’sirlerden baslap jer silkiniw ku’shin o’lshew ushin tu’rli usillardan paydalanip kelingen. Ha’zirgi waqitqa shekem ko’plegen ma’mleketlerde alimlar ta’repinen eliwden artiq seysmikaliq shkalalar usinilg’an. Olardan en’ ko’p tarqalg’anlari h’a’m ko’pshilik qa’nigelerge maqul bolg’an u’shewi bolip, birinshisi 1917 jilda Xaliq araliq seysmikaliq assotsiatsiya ta’repinen qabil qiling’an 12 balli; Merkalli-Kankani- Ziberg shkalasi esaplanadi h’a’m onnan h’a’zirge shekem bir qansha Evropa ma’mleketlerinde paydalanip kelinbekte. Ekinshisi, 1931 -jilda AQSh izertlewshilerinen Vud h’a’m Nyumanlar ta’repinen Merkalli shkalasina biraz o’zgerisler kiritilip toliqtirilg’an 12 balli MM shkalasi esaplanadi. U’shinshisi Rossiyadag’i Jer fizikasi institutinda prof. S.V.Medvedev ta’repinen islep shig’ilg’an 10 balli shkal a.

1964-jili bar bolg’an seysmikaliq shkalalar basqa ma’mleketlerdin’ alimlan menen birge qayta ko’rip shig’iliwi na’tiyjesinde jer silkiniwdin’ intensivligin belgilewshi Xaliq araliq seysmikaliq shkala islep shig’ilg’an. Bul miynette S.V.Medvedev (Rossiya), V.Shponxoyer (Yena, Germaniya) h’a’m V.Karniklardm’ (Praga, Chexiya) xizmetlari u’lken (MSK-64).

YuNESKOnin’ 1964-jili Parijde o’tkizilgen Xaliq araliq jiynalisinda seysmologiya h’a’m seysmikaliq shidamli qurilis bo’liminde bul shkala paydalaniwg’a usinis etilgen.

Jer silkiniwdin’ ku’shi ballar boyinsha ku’ndelik tirishiligimizde to’mendegilerde o’z ko’rinisin tabadi:

I ball. Jer silkiniw sezilmeydi. Jer terbeniwinin’ ku’shi insanlar sezetug’in da’rejege jetpeydi. Oni tek terbeniwdi belgilewshi arnawli a’sbaplar - seysmograflar ja’rdeminde aniqlaw mu’mkin.

P ball. Jer silkiniw sa’l-pa’l seziledi. Jer silkiniw ku’shin imarattin’ ishinde h’a’reketsiz h’alatta bolg’an, a’sirese joqari qabatlardag’i ayirim insanlar seziwi mu’mkin.

3. 
   ball. Jer ku’shsiz terbenedi. Jer silkiniwdi imarat ishinde bolg’an insanlardin’ ayirimlari, ashiq orinda bolg’anlardan tek tinish h’alatta turg’anlar g’ana sezedi. Terbeniwde ma’lim araliqta ju’k mashinasi o’tkendey tu’yiledi. Diqqat penen baqlawshi asilma h’alatta bolg’an buyimlardin’ jen’il terbeniwin ko’redi, imaratlardin’ joqari qabatlarinda terbeniw salistirmali ku’shlirek boladi.
   
4. 
   ball. Sezilerli terbeniw qayd etiledi. Bino ishinde bolg’an insanlarning aksariyat bo’limi, ashiq orindag’ilarning ozchiligi sezedi. Bazida uyqudagilar da wyg’onadi. Uy derazalari, eshiklar, idislar engil titraydi. Osma h’alatta bolg’an anjomlar terbenedi. Idislardagi suyiqliklarda chayqalish baqlanadi. Oni twxtab turg’an avtotransportdagilar da seziwi mu’mkin.
   

Vball. Uyqudagi kishilar qwrquv aralas uyg’onib ketedi. Jer silkiniwdi bino ishindegi insanlarning barlig’i sezedi. Ayirimlar kwchaga qochib shig’adi. Haywanlar bezovta boladi. Osma saatlar twxtab qaladi. Bekkem asosga iye bolmag’an ayirim buyimlar qulab tu’sedi yaki su’riledi. Jaqsi mah’kamlanmagan eshik h’a’m derazalar ashilip-ёpiladi. Idislardagi suyiqliklar ku’shli chayqaladi, bazida twkiladi.

6. 
   ball. insanlarni qwrquv basadi. Jer silkiniwdi bino ishindegi h’a’m ashiq orindag’i insanlarning barlig’i sezedi. Adamlar uydan tisqariga qochib chiqishadi. Ha’rekettegilar ten’ salmaqliliqini ywqotadi. Haywanlarda bezovtalik kuchayadi. Bazida shiyshe buyimlar siniwi mu’mkin, javondagi kitaplar tushib ketedi. Awir mebellar su’riledi.
   
7. 
   ball. Binolar shikastlanadi. Ko’pshilik insanlarda qatti qwrquv payda boladi. Avtoulov basqarajatqanlar da oni sezedi. Tepalik h’a’m tog’oldi zonalarinda ko’shki, wpirilish sadir boladi. suw ju’zesinde tolqinlar payda bolip, ilaylanadi. Qudiq suwlarinin’ qa’ddi, mug’dari o’zgeriwi baqlanadi. Jer asti suwlari sizib chiqish h’ollari qayd qilinadi.
   
8. 
   ball. Binolar ku’shli shikastlanadi. insanlarni qwrquv h’a’m sarosima basadi. Daraxt shoxlari sinadi, topiraqda bir neshe santimetrli jariqlar payda boladi. Jan’a suw basseynleri ju’zege keledi. Quvurlar payvandlangan orinlaridan uzilib ketedi. Haykallar h’a’m ёdgorliklar joyidan siljiydi. Jer asti suwi h’a’reketi keskin o’zgeredi. Jan’a bulaqlar payda boladi.
   
9. 
   ball. Binolar batamom shikastlanadi. Xaliqting barlig’ini vah’ima basadi. Haywanlar ku’shli ovoz shig’arip, betartib h’a’reket qiladi. Jer asti quvurlari u’ziledi, temir jollar qiyshayadi, suw inshootlari shikastlanadi. Topiraqda 10 sm gacha jariqlar payda boladi. Qoyalar qulaydi, ko’shkiler ju’zege keledi. Haykallar, u’stinler qulab tu’sedi.
   

Xball. inshootlar: suw omborlari, twg’onlar, kwpriklar batamom bu’ziledi. Jer ju’zesi ёп^^ tolqinta’rizli to’men-biyikliklar payda boladi. Jer osti inshootlari bu’ziledi. Qoyalar wpiriladi. Kanal, ko’l h’a’m da’ryalarda suwlar ku’shli chayqaladi, jan’a suw basseynleri payda boladi.

XI ball. Talofatli. Puxta qurilgan inshootlar: kwpriklar, uylar, twg’onlar, temir jollar jiddiy shikastlanadi. Jer ju’zesinde ken’ jariqlar, uzilish, jiljiw kibi deformatsiyalar baqlanadi. Tog’oldi zonalarinda ku’shli ko’shkiler ju’zege k eledi.

XP ball. Halokatli. Jerdin’ relefi pu’tkilley o’zgeredi, barliq erusti h’a’m jer asti inshootlari toliq shikastlanadi. Jariqlar payda boladi. Da’ryalar o’zeginden shig’adi. iri taw ko’shkileri sadir boladi. Jan’a ko’ller ju’zege keledi.

Ushbu 12 balli shkala keyingi izlanishlar dawaminda tobora takfaktorlashtirilib borilmoqda.

Shu orinda yana bitta shkala h’aqqinda mag’liwmat berish maqsetga muwapiqdir. A’dette, planetamizdin’ biror mu’yeshida Jer qimirlasa, terbeniw Rixter shkalasi boyinsha 5 yaki 6 magnitudali ku’shsizlenipga iye boldi, degen xabarni eshitib qalamiz.

Rixter shkalasi seysmikaliq energiyanin’ wlchov birligiga tiykarlang’an bolip, jer silkiniw gipotsentrida seysmikaliq tolqin sipatinda tarqaliwshi energiya ku’shin wlchaydi. Wlchov birligi qilip magnituda qabil qiling’an. Ha’r ikkala shkalani o’z ara saliwtirib qarag’andadigan bolsak, to’mendegi munosabat ko’riniwidagi kestega iye bwlamiz (6 - keste):

6-keste