6
I BO‘LIM. PUL
1 – BOB
PULNING ZARURLIGI VA MOHIYATI
1.1. Pulning vujudga kelishi va zarurligi
Pulning vujudga kelishi kishilik jamiyati sivilizatsiyasining buyuk
kashfiyotlaridan hisoblanadi. ”Pul” deb nomlangan maxsus tovarning paydo
bo‘lishi natijasida odamlar o‘rtasida ayirboshlash bilan bog‘liq ziddiyatlar va
«ehtiyojlarning bir – biriga mos kelmasligi» kabi muammolar barham topdi.
Pulning vujudga kelishi, uning evolyusion rivojlanishi, nazariyasi, mohiyati
va funksiyalari haqida xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlar, nazariyachilar,
mutaxassislar juda ko‘p ilmiy asarlar, maqolalar va tadqiqot ishlari yaratgan.
Hozirgi kunda ham ushbu jarayon davom etmoqda. Iqtisodiy adabiyotlarda pulning
vujudga kelishi va uning hozirgi kundagi ko‘rinishi haqida yagona yondashuv
mavjud emas.
Pulning vujudga kelish sababini bilish uchun qadimda odamlar o‘rtasida
ro‘y bergan ayirboshlash munosabatlarini amalga oshirish jarayoniga e’tibor
qaratish lozim. Chunki, aynan mana shu tabiiy ayirboshlash jarayoni hozirgi kunda
siz bilan biz kundalik hayotda va hisob – kitoblarda foydalanib kelayotgan pulning
vujudga kelishiga zamin yaratgan. Xususan, pulning vujudga kelishiga quyidagi
omillar asos bo‘lib xizmat qiladi:
- qadimgi davrda odamlar o‘z ehtiyojidan ortib qolgan iste’mol mahsulotlari
turib qolmasligi va saqlashning imkoniyati bo‘lmaganligi bois ularni o‘zlariga
yaqin yoki tanish odamlarga bergan, bu o‘z – o‘zidan odamlar o‘rtasida stixiyali
ravishda bir tomonlama ayirboshlash munosabatlari vujudga kelishiga sabab
bo‘lgan;
7
- keyinchalik odamlarning ongi, dunyoqarashi va hayot kechirish tarzi
rivojlanganligi natijasida, ikki tomonloma ayirboshlash munosabatlari vujudga
kela boshladi. Bu davrda, kishilarda o‘ziga zarur bo‘lmagan buyumning o‘rniga
nimadir olish evaziga, ikkinchi kishiga berishi lozimligini anglay boshladilar.
Bularning barchasi dastlab stixiyali ravishda sodir etilib, bu odamlarning
kundalik uchun zarur bo‘lgan buyumlar, oziq – ovqatlar, kiyim – kechaklar va
boshqa ehtiyojlarini qondirish natijasida ro‘y bergan. Bu davr ishlab chiqarish
usulining natural xo‘jalik tuzumi davriga borib taqaladi. Ma’lumki, natural xo‘jalik
tuzumidan ilgarigi davrda har bir kishi kunlik ehtiyoj uchun zarur bo‘lgan
mahsulotni mustaqil ravishda ishlab topgan (yaratgan)ligi bois, ular o‘rtasida
ayirboshlash munosabatlariga ehtiyoj mavjud bo‘lmagan.
YUqorida qayd etilgan ikki omil, kishilar o‘rtasida ayirboshlash
munosabatlarining shakllanishiga zamin yaratdi, natijada odamlar ixtiyoridagi
ortiqcha mahsulotni o‘zi uchun zarur bo‘lgan boshqa mahsulotga ayirboshlashga
ehtiyoj seza boshladi.
Ayirboshlash – bu kishilarning istak – xohishlari va ehtiyojlari mahsuli
sifatida amalga oshiriladigan jarayon bo‘lib, buning natijasida, tomonlar ehtiyojini
qondirish maqsadida ixtiyoridagi narsadan voz kechib, zarur bo‘lgan narsaning
o‘rniga berishdir. Ayirboshlash kishining ehtiyoji bo‘lgan buyumga ega bo‘lish
imkoniyatini beradigan jarayondir.
Demak, ayirboshlash “A” va “B” tomonlar o‘rtasidagi o‘zaro kelishuv
natijasida sodir bo‘ladigan jarayon bo‘lib, “A” o‘ziga tegishli tovar yoki xizmatini
“B” tomonning tovar yoki xizmati uchun berishdir. Madomiki, ushbu almashuv
jarayoni ikki tomonga ham iqtisodiy jihatdan foydali bo‘lib, “A” tomon voz
kechgan tovar yoki mahsulot o‘rniga o‘zi uchun zarur bo‘lgan, undan ham
foydaliroq tovar yoki xizmatni oladi.
SHuningdek, natural xo‘jalikning rivojlanib borishi, jamiyatda mehnat
taqsimotini shakllanishiga olib kelgan. Vaqt o‘tishi bilan odamlar o‘rtasida
mahsulot ayirboshlash jarayoni rivojlanib, ishlab chiqarishning ixtisoslashuv
jarayoni ro‘y bera boshlagan. Xususan, pulning vujudga kelishida chorvachilikning
8
dehqonchilikdan ajralib chiqishi, keyinchalik hunarmandchilikning shakllanishi
juda muhim ahamiyat kasb etdi. Ushbu davrda, odamlar o‘rtasida mahsulotlarni
faol ayirboshlash jarayoni boshlandi. O‘sha davrdagi ayirboshlash munosabatlarini
faollashishiga asosiy omillar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
ishlab chiqarishning natural xo‘jalik shaklidan tovar ishlab chiqarish
davriga o‘tishi;
ishlab chiqaruvchi sub’ektlarning bir – biriga o‘zaro bog‘liqligining
vujudga kelishi;
ayirboshlash jarayonida tovarlar ekvivalentligining ta’minlanganligi.
Iqtisodiy adabiyotlarda pulning vujudga kelishini yoritishda asosiy e’tibor,
uning qiymat shaklining rivojlanish evolyusiyasiga qaratiladi. CHunki, pulning
vujudga kelishida uning qiymat shakllari juda muhim o‘rin tutadi. Pulning qiymat
shakllari, asosan, beshta ko‘rinishdan iboratligi e’tirof etilib, ular quyidagilardan
iborat.
Do'stlaringiz bilan baham: 
