A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

1. Qiymatning oddiy shakli. 
Qiymatning ushbu shakli natural xo‘jalik 
tuzumiga xos boiib, mahsulotlaming ortiqchaligi vaqti - vaqti bilan 
vujudga kelgan sharoitda amal qilgan. Qiymatning oddiy shaklida ishlab 
chiqarish hajmining pastligi, yaratuvchi va oluvchining manfaatlari doimo 
ham bir - biriga mos kelmagan ayirboshlash jarayonida ma’lum 
tovarlargina ishtirok etgan.
Ushbu davrda odamlar o‘rtasida vujudga kelgan ayirboshlash 
munosabatlarining vujudga kelishiga ortiqcha mahsulotni buzilmasligi va 
turib qolmasligining oldini olishga boigan ehtiyoj turtki boigan. Masalan, 
bir qop don = bitta qo‘yga almashilgan va h.k.
2. Qiymatning kengaytirilgan shakli. 
Qiymatning kengaytirilgan 
shakli jamiyatda mehnat taqsimotinmg vujudga kelish davri bilan bevosita 
bogiiq boiib, ushbu davrda, kishilar o‘rtasida ayirboshlash munosabatlari 
rivojlandi. Endi kishilar mahsulotning asosiy qismini ayirboshlash uchun 
ishlab chiqara boshladi. Natijada, ishlab chiqarish salmog'i ortib bordi, 
mahsulotlar tez - tez tovar sifatida ayirboshlash jarayonida ishtirok eta 
boshladi. Bitta tovar bir necha tovarga ayirboshlanadigan boldi. Ayirbosh­
lash jarayonining vujudga kelishida, tomonlaming mafaatlari o‘zaro mos 
kelishi asosiy omil sifatida maydonga chiqdi.
Qiymatning kengaytirilgan shakli amal qilgan davrda ayrim tovar 
turlari, mehnat qurollari va mollar pulning vazifasini bajargan. Masalan, 
bir qop don = bitta qo‘y, bitta boltaga ayirboshlana boshladi. Albatta, 
mamlakatning geografik xususiyati va ishlab chiqarishning rivojlanish 
darajasi, ular o‘rtasida pul vazifasini bajaradigan tovarlar va mahsulotlami 
ajralib chiqishiga sabab boldi. Masalan, AQSHda tamaki, Sharqiy 
Hindistonda qand, fil suyagi, Qadimgi Gretsiyada buqa, Shotlandiyada 
mix, Misrda mis, shuningdek don, tuz va jun kabi mahsulotlar umumek- 
vivalent vazifasini bajara boshladi.