hoisdan ham etnologiyaning mavzusi takom illashib borgan.
I 'andagi mavjud b a’zi qarashlar ham da g‘oyalar
jiddiy tanqid
ostiga olingan. Oqibatda ularning ayrimlari keyinchalik butkul ilmiy
m uomaladan chiqib ketgan.
Etnologiyada, aw alo, xalqlarning ibtidoiy va sivilizatsiya-
lashgan holda bo ‘linishiga oid nuqtai nazarlar jiddiy tanqid ostiga
olingan. Yangi avlod tadqiqotehilari fikricha, «ibtidoiy» deb atalgan
xalqlar ham xuddi «sivilizatsiyalashgan» deb h iso b lan g an
yevropaliklar singari o ‘zlarining tarixi va m adaniyatiga ega
bolganlar. 0 ‘z navbatida, ular, oldingi tadqiqotchilar ta ’kid-
laganlaridek, insoniyat tarixining dastlabki bosqichlariga taalluqli
emas va m azkur jam o alar ham boshqa
xalqlar singari ibti-
doiylikdan ancha yiroq xalqlar hisoblanadi. Inchunun, bu borada
ularni faqatgina atrofdagi olamga bo ‘lgan m unosabati, tafakkuri
borasidagina ibtidoiy deb hisoblash mumkin.
Bunday qarash
dastlab m ashhur nemis etnolog olimi Rixard Turnvald (1869
1954-yillar) tom onidan bildirilgan. Uning fikricha, «ibtidoiy
xalq» tushunchasini tahlil qilish asnosida bir omil o ‘ta muhimdir.
Bu omil tabiatni o ‘zlashtirishdagi bilim, malaka va mehnat qurollari
ham da moslamalar masalasiga daxldor. R. Turnvald fikricha,
«ibtidoiy» atam asini yashash va ovqatlanish uchun eng oddiy
m ehnat qurollaridan foydalangan va atrofdagi olam to"g‘risida
juda kam bilimga ega bo‘lgan qabilalaiga nisbatangina qo‘llash joizdir.
Ikmday texnik qurollanish va tabiiy qonunlarni bilish m e’yor-
laridan kelib chiqib qaraydigan bo ‘lsak, Turnvald aytganidek,
«tabiatni b o ‘ysundirgan odam lar»
hozirgi zam onaviy indus-
trlashgan jamiyatga qaraganda haqiqatdan ham ko‘proq tabiatga
bog'liq bolganlar. Biroq, bu o ‘rinda o ‘z-o‘zidan ikkinchi mulohaza
paydo bo'ladi. Y a’ni, agar insonlarning tabiatdan mustaqil b o ‘lib
yashashlariga qaram ay, bugungi zamonaviy kishilar ikkinchi bir
ko'rinish — texnikaga b oglanib qolishlariga sabab bo‘ladi. Aynan
shu nuqtai nazardan ayrim olim lar yuqoridagi m ulohazaga
asoslanib, etnologiyada «ibtidoiy xalqlar» iborasini qoldirishni,
lekin bu n d a ta b ia td a n uzilm ag an va o ‘zlarin in g
ijtim o iy
in e’yorlarini saqlab qolgan jam o alar ham da m adaniyatlarni
anglash g‘oyasini ilgari surganlar.
O 'z navbatida, boshqa bir olimlar guruhi esa «ibtidoiy xalqlar»
iborasining qo‘llanishiga q at’iy qarshi chiqqanlar. Ular «fanda
bunday iboraning qoilanishi, shubhasiz unga qaram a-qarshi
b o ‘lgan «madaniy xalqlar» termini paydo bo iish in i taqozo etadi
va bu esa birinchi gumhga kiruvchi xalqlarning tahqirlanishiga
sabab boiadi», — deb ta ’kidlaydilar.
Darhaqiqat, sayyoramizning
turli m intaqalarida yashovchi xalqlar, etnik guruhlar hayoti,
o ‘tm ish tarixi, tu rli-tu m an sivilizatsiyalar va m adaniyatlar
taraqqiyotiga nazar tashlar ekanmiz, o'zining tarixiy taraqqiyotida
madaniyatiga ko‘ra biror-bir darajada rivojlanishga erishmagan
insonlar jamoasini topish juda mushkul.
Hatto tosh davri odamlari
to ‘g‘risida gapiradigan boisak, ular ham dastlab tosh, suyak,
yog‘ochdan yasalgan mehnat qurollarini rivojlantirib borganliklari
tarixiy-arxeologik manbalardan m a’lumdir.
XVII — XIX asr tadqiqotchilari ta’kidlaganlaridek, hozirgi
davrda sayyoramizda ibtidoiy odamlar mavjud emas. H ar bir etnik
jam oa yoki xalq o ‘ziga xos madaniyat sohibidir. Shu tufayli bugun-
gi kunda «madaniyatli xalq», «madaniyatsiz xalq» degan iboralar-
ni qoilash ilmiy jihatdan o ‘rinsizdir. Faqatgina madaniyatning tur
li ko‘rinishlari to ‘g‘risidagina gap yuritish mumkin.
Shuning
uchun ham, aynan turli madaniyatlarning o ‘ziga xos xususiyatlari
va turfa xil mahalliy ma’naviy etnomilliy madaniyatlar etnolo
giyaning asosiy tadqiqot predmetlari hisoblanadi. Qolaversa,
keyingi vaqtlarda etnologiyada lokal (mahalliy) madaniyatlarni
o ‘rganish borasida ancha samarali ilmiy tadqiqotlar bajarilmoqda.
Shu bilan birga, turli olimlar tom onidan «ibtidoiy xalqlar»
termini o‘rniga boshqa qator tushuncha va atamalar tavsiya qilingan
b o iib , tadqiqotchilar fikricha, mazkur ibora etnologiyaning yangi
mavzulari va o ‘rganish obyekti doirasiga ko‘proq to ‘g‘ri keladi.
Turli davrlarda etnologiyaga «arxaik madaniyat», «industrlash-
tirishgacha bo ig an jamiyat», «an’anaviy jamiyat», «yozuvsiz
jamiyat», «qabilaviy ittifoq» va shu kabi atam alar tavsiya qilingan.
Shubhasiz, mazkur iboralarning har biri m aiu m bir etnik m ada
niyatning o ‘ziga xos tomonlarini ifodalaydi.
Shu bois, garchi,
uiardan birortasi ham «ibtidoiy xalqlar» term iniga alm ash-
tirilmagan b o isa-d a, zamonaviy etnologiyada ularning barchasi
masalaning u yoki bu jihatlarini ifodalash nuqtai nazaridan
qoMlaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
