A n t ik d a V r fa L sa fa si

Ontologiya 
- borliq haqidagi ta ’limot: m um toz falsafada falsafiy 
sistem aning tayanch komponenti sifatida yuzaga chiquvchi ta ’limot.
Panteizm 
(grekcha rap - barcha va thcos - Xudo) -
P ly u ralizm - birorta yagona asosga keltirilm aydigan, bir-biridan 
m ustaqil m anfaatlar, borliq turlari, g'oyalar. qarashlar, sotsial institutlar 
to ‘plami m avjudligini e ’tiro f etuvchi falsafiy-dunyoqarash pozitsiya
Politeizm 
- k o ‘pxudolik, bir qancha yoki k o ‘p xudolarga sig ‘inish.
Ratsionalizm 
- gnoseologiya va prakseologiyada inson aqlining 
bilishda ham, hissiy bilish shakllariga b o ‘lgan m unosabatida ham 
ustuvorligini e ’tiro f etuvchi y o ‘nalish.
Sansara 
(sanskr.) - jonni “tuzish” , “yaratish”, “tayyorlash”, 
“tozalash”, “m ukam m allashtirish”.
265

---

Skeptitsizm 
(grekchadan sktpticos - k o ‘rib chiqadigan, tadqiq 
etadigan) - shubhani tafakkur, ayniqsa, haqiqatning ishonchliligi prinsipi 
sifatida asoslovchi falsafiy y o ‘nalish.
Jon 
- Xudo tom onidan berilgan o'lm as, m a’naviy, jism siz v a 
tanadan mustaqil inson mohiyati (tabiati), uning “egizagi”, tanada 
m avjud b o ig a n i holda inson shaxsi va individual qobiliyatlarini belgilab 
beruvchi, ketayotganda — o ‘lim olib keladigan, o ‘zi esa narigi dunyoga 
m angu hayot uchun yoki boshqa m avjudotlarga k o ‘chib o ‘tadigan faol 
boshlang‘ich asos.
Stoitsizm 
- stoiklar yaratuvchi asosni, faol rolni asta-sekin boshqa 
barcha stixiyalarga - havoga, suvga, tuproqqa (o ‘zining shakllariga) 
o ‘tadigan olovga berishadi. B unda olam ning o ‘z-o ‘zidan rivoji siklik 
ravishda am alga oshadi, y a ’ni har bir yangi sikl boshida olov (u Xudo va 
Logosning o ‘zi) qayta-qayta boshqa birlam chi asoslarni yaratib, ular sikl 
yakunida olovga aylanishadi. Ertam i-kechm i, shu tarzda, kosmik yong ‘in 
sodir b o ‘ladi, barcha narsalar olov b o ‘lib qoladi; “barcha jarayon yana 
qayta-qayta cheksizlikkacha davom etadi” .
Sillogizm 
- ratsional tafakkur shakli.
B archa R-Q (katta asos)
S-P (kichik asos)
Demak, S-Q (xulosa)
K atta asos um um iy hukm, kichik asos ju z ’iy hukm, lekin ham m a 
vaqt ham emas.
Dao 
(xit. Xudo, so‘z, logos, y o ‘l) - ism ga ham, shaklga ham ega 
b o ‘lmagan, faqat o ‘ziga bog‘liqlikni: “inson yerga bog‘liq, yer osm onga 
(kosm osga) bog‘liq” degan m a’noga ega Qadimgi xitoy falsafasi 
tushunchasi.
Daosizm 
- Dao yoki “narsalar y o ‘li” to ‘g ‘risidagi ta ’limot. Faqat 
hayotning tabiiy qonunlariga (daoga) rioya qilish insonni “o ‘z tabiatini 
yaxlitlikda saqlashga” olib keladi. Faqat m ana shu asosdagina haqiqatga 
erishish va donolikni egallash mumkin bo ‘ladi.
Teleologiya 
(grekcha telos - tugallanishi, maqsad; teleos -
m aqsadiga erishgan va logos - ta ’limot) - m aqsadga m uvofiqlikning 
alohida olingan obyektlar yoki jarayonlar va butun borliq xususiyati 
ekanligi to ‘g ‘risidagi ta’limot. Aristotel m etafizikasida m aqsad sababi 
g ‘oyasi kategorial shakl kasb etadi: Telos alohida mavjud predm etlarning 
ham, butun Kosm osning ham m aqom ining oldindan belgilab qo'yilishini 
(im m anent m aqsad) qayd etadi.
Yoga 
(sansk. yoga) - m a’naviy amaliyot, m a’naviy amal metodi.
266

---