Agroekologiyaning maqsadi va vazifalari


Agroekosistemalarning tuzilish xillari



Download 50,2 Kb.
bet10/11
Sana21.02.2022
Hajmi50,2 Kb.
#46819
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
Bog'liq
Agroekologiya якуний

27. Agroekosistemalarning tuzilish xillari


Маълумки, табиий мажмуаларнинг элементлари кишло^ хужалик майдонларига утиши натижасида экин майдонлари, боглар, дарахтзорлар, сунъий у т л о ^ а р ^осил булган, уларнинг майдони 1,5 млрд. га ни эгаллайди, улар )^ар йили ^айдалади, угитланади, ишланади. Агроэкосистемаларга инсон томонидан сув ^авзалари ва ^уру^и кда яратилган сунъий усимлик ва ^айвонлар бирликлари, уюшмалари, жамоалари киради ва улар агроэкологик урганадиган объектлар ^исобланади. К^ишлок; хужалик сферасида бирламчи богаовчи хал^а - бу инсоннинг табиий борлиц билан ^амжи^атликдаги ^аракати булиб, шу ^аракат агроэкосистемаларнинг функционал улчов бирлиги ^исобланади. Фикримизча, агроэкосистемалар - бу табиий экосистемаларни маданийлаштиришдан иборат булиб, агроэкосистемалар табиий ва сунъий (утло^зор, урмон) экосистемалар оралигидаги бирликдир. Агроэкосистемалар ^ак;и^ий экосистемалар эмас, улар инсонларнинг доимийтаъсиридаги цишло^ хужалик бирликларидир. Шундай 1{илиб, агроэкосистемалар булиши, инсонлар тарихи, уларнинг ^аёт-фаолияти ма^сулидир. Сунъий экосистемалар - инсонлар ёввойи ^айвонларни ов ^илиш, мева, уругларни тет>иб истеъмол цилиш давридан табиий танланиш, табиий уруг, донларни ерга сепиш, экишдан бошлагандир. Сунъий системалар табиий ^олатга нисбатан инсонлар яратган иккиламчи системалар бирлиги булиб, улар ю^ори биологик ма^- сулдорлиги билан ф ар^анади. Инсонлар сунъий системаларни яхши бош^арадилар ва уларнинг таркиби, тузилиши, улар ичидаги элементларнинг усиш, ривожланиш, купайиш ва ма^- сулдорлигини бошцаради. Масалан, галла экинлари ^ар йили, 169 www.ziyouz.com kutubxonasi ем-хашак утлар 3-4 йилда бир, богеорлар 10,15,20,25,30 йилда ^айта экилади. Улар фойдаланиш ва ма^сулдорлик даражасига к;араб ^айта экилади, монокультура поликультурага (ёки аксинча) айлантирилади. Баъзан дала экинлари, томорца экинлари, исси^хона ёки гидропоника таркиблари тез алмаштирилиб туриши мумкин. Агроэкосистемалар- бу кишло^ хужалик ерларининг экологик системаси б^либ, шу ерларда маданий усимликларнннг куп турлари Усади, ^айвонлар яшайди, улар ва табиат уртасида мураккаб физнкавий, кимёвий энергия ва моддалар алмашиши утади. Агроэкосистемаларнинг функция ^илиши ^уйидаги схемада бизнинг цУшимчалар билан келтирилган. Мутахассис олимларнинг маълумотларига кура (Уразаев ва бош^алар, 1996), цишло^ хужалик экосистемаларини ^осил булиш й^лларини цуйидагича курсатадилар, яъни: 1) Атмосфера - глобал экосистема булиб, инсоннинг дездончилик фаолияти натижасида ^осил булган; 2) Аграр ландшафт - экосистема, бу экосистема турли ландшафтлар тузилиши (дашт, чу л, адир, тог олди минтацалари ландшафтлари)ни ^ишлоц хужалик ишлаб чи^аришининг ма^садларига мувофи^ келадиган ^нлиб узгартирилиши; 3) К^ишло^ хужалик экологик система - бу хужаликлар даражасндаги сунъий экосистемадир; 4) Агробиогеоценоз - далалар, боглар, сабзавот экинлар, иссицхона, оранжереалар; 5) Утло^зорлар, биогеоценозлар - табиий ва сунъий Утлоцзорлар, ^ншлок хужалик \айвонларининг утлашига мулжалланган; 6 ) Фермер хужалик биогеоценозлар 2 га булинади, яъни: бнофитоценозлар галлазор, пахтазор, шоли далалар, чой плантациялари, сабзавот экинлари, узумзор-боглар, доривор усимликлар гуру^лари (булар дездончилик билан, бнозооценозлар эса чорвачиликнинг турли тармок^лари (от, ^орамол, чучца, парранда, ^айвонот боги каби) билан шугулланади. Юцорида келтирилган агроэкосистемаларнинг хиллари инсоннинг атроф-му^ит билан булиб утадиган доимий муло^отлари, алокалари асосида юзага келади. Шу турли ало^алар, йуналишларнинг асосий мацсади ^ишло^ хужалигини ривожлантириш ва шу со^адаги ишлаб чи^ариш жараёнида деэдончиликдан юкори ^осил олиш, чорвачиликда эса чорва моллари ма^- сулдорлигини оширишдан иборатдир. 170 www.ziyouz.com kutubxonasi Маълумки, автотрофлик жи^атдан табиий экосистемалар ва агроэкосистемалар бир-бирларига ухшаш булиб, улар ^уёш энергиясидан бир хил фойдаланиб, биологик ма^сулот ^осил ^илади. Лекин табиий экосистемалар берк хал^али циклдан иборат булиб, улар ^осил цилган озу^а элементлари ва бирламчи ма^сулот - энергия оцими шу система ичида ^олади, системадан таш^арига чи^майди; агроэкосистемалар очи^ булиб, уларда ^осил булган ма^сулот системадан 1 0 , 1 0 0 , 1 0 0 0 лаб км ларга чи^иб кетади. Масалан, Узбекистонда етиштирилган олма, узум, помидор, пиёз Сибирга, Кавказда етиштирилган цитрус мевалари ёки ^индистон чойлари ^збекистонга келтирилади. Табиий ва сунъий экосистемаларнинг яна бир фар^и шундан иборатки, табиий сисгемаларда биотик муносабатлар турлича, куп хилли ва уларни макондаги нишаси ^ам агроэкосистемаларга Караганда хилма-хилдир. Ундан ташцари, табиий системаларни ^осил цилувчи турлар ва уларнииг вакиллари система ичида узгариш тенденциясига эга булиб, бу ^олатсунъий системаларда кузатилмайди, агроэкосистемаларда улар таркибининг доимийлиги кузатилади, уларнинг таркиби ва тузилишининг узгаришн эса ннсон фаолиятига, унинг мацсадларига борлицдир. Яна шуниси борки, табиий экосистемалар вацт ва макон буйича узлуксиз ^аракатда, уларда ^осил булган асосий цисми шу экосистеманинг турли мацсадлари учун сарфланади. Агроэкосистемаларда эса етиштирилган озиц-ов^ат ма^- сулотларини олиш учун сарфланган маблаглар ва инсон ме^- натига боглиц булади. ШундаЙ ^илиб, агроэкосистема - бу ишлаб чицаришнинг табиий материал базаси булса, икккнчи томондан инсон фаолиятининг объекти ва унинг куп мацсадларининг асоси ^осиласидир. ^иш лоц хужалик ишлаб чи^ариши (дездончилик, чорвачилик ва бош^а йуналишлар агроэкологиянинг урганиш ва бош^ариш жараёнлари предмети булиб, улар маълум ва мураккаб системалар асосини ташкил этади ва шу системалар ичида турли экологик ало^алар, организмлар уртасида \ар хил муносабатлар булиб утадн. Агроэкосистемаларда табиий экосистемалар каби бир-бирига богланган биологик, физик-кимёвий компонентларнинг муносабатлари намоён булиб туради. 171 www.ziyouz.com kutubxonasi Шу ва^ггача агроэкосистемаларни классификациям буйича умумий кабул килинган гуру^лаш йуц. Жа^он озик-овкат ва кишлок хужалик ташкилотининг (ФАО) берган маълумотига кура, срдан фойдаланишнинг 5 та тури аникланган. Шуларнинг Кар бирига агроэкосистемалар классификациялаштирилган, яъни: 1. Деккончилик ёки далачиликда ер дан фойдаланишда лалми ва сугориладиган ерлар экосистемалари, буларга галла, дуккакпи, ем-хашак, сабзавот, полиз, техник ва доривор усимликларнинг бирликлари киради. 2. Богдорчиликда ердан фойдаланишга чой, какао плантациялари, кофе дарахтлари, шакарцамиш ва бопорлар каби агроэкосистемалар киради. 3. Утлокзорлар буйича ерлардан фойдала нишда утлокзор агроэкосистемаларига вактинча чорва молларни бокиш Утлокзорлари (тундра, чул, адир, тог ва юкори тог яйловлари, урмон яйловлари), тикланган пичанзорлар, маданийлаштирилган яйловлар киради. 4. Ердан фойдаланишнинг аралашма турлари - агроэкосистеманииг аралашма турида, дездончиликда ердан фойдаланишнинг бир нечта хиллари бирликда кушиб олиб борилади ва бу жараёнда бирламчи ва иккиламчи биологик ма^сулот олинади. 5. И ккиламчи биологик ма^сулот олиш учуй ердан фойдаланишда агросаноат экосистемалари умумийларидан (фермаларда сут, гушт, тухум ва бошкалар) м а^сулотлар, моддалар ва энергия билан таъминланади. Агроэкосистемаларни индустриал давргача булган вактда кУшимча энергия сифатида инсон ва кайвонлар кучидан фойдаланилган. Бундай агроэкосистемалар табиий системалар билан гормонал ривожланган ва Осиё, Африка ва Жанубий Америка каби мамлакатларнинг хайдалган ерларининг анча кисмини ишгол килади. Бу агроэкосистемаларга йилига Кушнмча 2.109 Дж/га энергия келади. Агроэкосистеманинг иккинчи типида доимий кушимча энергиянинг зарурлигини талаб килади ва йилига 20.1010 Дж/га кушимча энергия кутилади (17-жадвал). 172 www.ziyouz.com kutubxonasi ^ ар ^андай агроэкосистема табиий системалар билан доимий ало^ада булади ва улар уртасидаги тургунлик бузилмаслиги керак. Агроэкосистемалар ривожланишини тезлаштиришда ^айдапган ер майдонлари купаяди, табиий утло^ар ва тупро^ таркиби бузилади, ^осилдорлиги пасаяди. Тупро^ ^осилдорлигининг ортиши учун унга ^оладиган антропоген энергиянинг ^олати, микдори узгаради. Тупро^— ^ар ^андай ташкил этиладиган агроэкосистеманинг асосий манбаси б^либ, агроэкосистемада булиб утадиган жараёнлар, моддалар алмашиши, энергия о^ими ва системаларни бош^ариш халцасининг бошидир. Агроэкосистемапарнинг табиий системалардан принципиал фар^и, уларнинг ма^сулотида тупланган энергиянинг ^осил билан чи^иб кетишидир. Тупро^ ^осилдорлиги унинг таркибидаги гумуснинг ми^- дорига, захирасига боглиц б^либ, агроэкосистемаларнинг и^тисодий ва экологик жи^атларини таърифлайди. Тупроцда гумуснинг камлиги тупроц микрофлорасининг ривожланиш шароитини ёмонлаштиради, тупро^нинг ички энергияси ва минерал озу^аси йу^олади ва тупро^ юзининг ювилиши, эрозия жараёнлари кучаяди. Бундай ^олатлар табиий системаларда кузатилмайди, чунки уларда ^симлик ^оплами куп йиллар давомида узгармайди, усимликлар ^олдиги шу ернинг узида чирийди, тупро^ни озу^а элементлари билан бойитади, унинг юза ^атлами ювилмайди, эрозия жараёни кузатилмайди. Агроэкосистемалар тупрогада усимликлар цоплами ва тупро1$ ^ароратининг ортиши билан оксидпаниш, органик моддаларнинг минерализацияланиши тезлашади.Табиий экосистемаларда биоген элементларнинг айланиши берк халца ичида булса, сунъий системаларда уларнинг анча ^исми ^осил билан йу^олади. Масалан, газсимон азот табиий системаларга Караганда йу^олиши анча ю^ори, бунга денитрификатор микроорганизмларнинг активлиги сабаб булади. Табиий экосистемаларни ^осил ^илишда ^атнашадиган усимликларнинг илдиз системасини ^ар хил кучли тузилишга эга булганлиги туфайли, тупро^даги озу^а элементларини шимиб олиш цобилияти ю^оридир. Сунъий системаларда турли экинларни етиштириш жараёнида ^улланиладиган агротехника тупрокдаги намликдан эффектив фойдаланиш даражасини пасай173 www.ziyouz.com kutubxonasi 17-жадвал Агроэкосистемаларнинг асосий хиллари таснифи (Хазиа^медов, Наумова, 1996) Антропоген энергетик субсидия ГУРУУ»Р" (а.э.с.) Ма^сулдорлик Мослашяш даражаси Мутахассис лих Модоава энергия о^ннинннг схемаси Сестайнннг тактнкаси Экстенсив (паст а.эх.) Паст Ю^ори Усимлик шунослик Яйлов—> ^айдалган ерлар -> Ущцдвомттувчи зале* перелож даврки таъминлаш Чорвачилик Янлов«-»чорва—* Ем-хашах мандонлари мацсулдорлигн ва чорва моллар уртасидагн тенгликни таъминлаш Мажмуа фйдалган ерлар—»чорва <-МЙЛОВ фйдалгаи ерлар, яйлов ва чорва моллар уртасидагн балансни сау^лаш Интенсив (км$ори а.э.с. Юф>ри Паст Уснмлик шуносвик ^ангцлган ерлар чорва Турли утлар билан алмашлаб экишни $ллаш Чорвачилик Мажмуа Х^андалган ерлар«-»чорва чораа- )^осил булган гунгни ишлатиш учун ерга сепиш ^айдалганШундай ерлар Мослашган (муътадил а.э.с.) Муътадил Юцори Усимлик шуиослик ^айдалган ерлар—» Сидеракция. алмашлаб экиш Чорвачилик ^айдалган ерлар<-»чорва ЯЙЛОВ—» Агроэкосистеманинг мослашган тузилиши, биологнк хилмахиллнкни таъминлаш Мажмуа ^айдалган ерлар <-»чорва<-» ЯЙЛОЙ Алмашлаб экиш. г^нгнинг тула у м а т и р и л н ш н , биометодларни $ллаш 174 www.ziyouz.com kutubxonasi тиради, илдиз атрофидаги тупроцнинг ювилиб кетиши билан озу^а моддаларнинг ^ам йу^отиш хавфи юзага келади. Табиий экосистемалар ¡^уйидаги учга ^аётий функцияларни бажаради, булар жой (макон), манба ва ^аётий му^ит; агроэкосистемаларда эса озу^а, ем-хашак, доривор ва бошца хом ашёпар учун максимал мюуюрда ма^сулот олишдан иборатдир. Бу эса ^аётга зарур манбалар булиб, уларни етиштириш жараёнида табиат тузилиши, барцарорлик ^олатларининг бузилиши кузатилади. Бундай ^олатдан цутилишнинг бирдан-бир йули агроэкосистемаларнинг ^амма хиллари буйича ишлаб чи^аришни янги замонавий услублар асосида олиб бориш ва табиий системаларнинг куринишига ривожланиш цонунларига я^инлаштиришдан иборатдир.



Download 50,2 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish