Andijon davlat universiteti pedagogika instituti maktabgacha ta

11 -Mavzu: Maktabgacha ta’lim metadalogiyasi metodlarini tasniflash muammolari
Adabiyotlar va arxiv materiallarini o‘rganish,kuzatish, suxbat, so‘rov, test, eksprement- emperik tadqiqot metodlari sifatida.


Reja:
1 .Pedagogik tajribaning asosiy vazifasi va turlari
2.Pedagogik tajribalarning turlari va ularga qo‘yilgan talablar
3.Tajribaning asosiy bosqishlari
4..Pedagogik tajriba uchun tekshirriluvshilarni tanlash
5.Pedagogik tajribani davomiyligini belgilash
6.Tajribani o‘tkazishda qayd etish ilmiy xujjatlari
7.Pedagogik tajribani usuliy va texnik jixatdan tayyorlash

1. Pedagogik tajriba tadqiqot usullarining o‘ziga xos majmui bo‘lib, u tadqiqotlar avvalida asoslangan faraz to‘g‘riligining ilmiy jixatdan xolis xamda isbotli tekshiriluvini taminlaydi. Shuningdek, boshka usullardan farqli o‘laroq, talim va tarbiya soxasidagi u yoki bu yangiliklarning samaradorligini tekshirish, mashg‘ulotning yangi, yanada samarali vositalari, usullari xamda tashkil etish yo‘llarini shuqurroq tadqiq etish imkonini beradi. Pedagogik tajriba o‘quv-mashq jarayoni tuzilishidagi turli omillarning axamiyatini taqqoslab, malum vaziyat uchun ularning eng maqbul birikmalarini tanlash, muayyan pedagogik vazifalarni amalga oshirish uchun zarur sharoitlarni aniqlashga zamin yaratadi. Tajribaning pedagogik kuzatishdan farqli jixati, shuningdek, u xodisalarni turli xil sharoitlarda o‘rganish imkonini beradi, bundan tashqari, tajriba jarayonida bir xodisani bir nesha bor aynan bir xil yoki sal boshqacharoq xolatda tekshirish va, nixoyat, tajriba vositasida predmetni ansha aniq o‘rganish, uni aloxida tarkibiy qismlarga taqsimlash, ular orasida tadqiqotshini eng ko‘p qiziqtiradigan kismlarni ajratib olish mumkin bo‘ladi. Shunday qilib, sportda pedagogik tajriba: a) o‘rganilayotgan xodisani suniy ravishda boshqalaridan ajratib olish; b) tekshi-riluvshilarga pedagogik tasir ko‘rsatish sharoitlarini aniq maqsad yo‘lida o‘zgartirib turish, bunda olinadigan natijalarni kuzatib borish; v) o‘rganilayotgan ayrim pedagogik xodisalarni o‘zgartirgan xolda takrorlash (taxminan xuddi shunday sharoitlarda o‘sha dastur asosida muvoziy guruxlarda mashg‘ulotlar o‘tkaziladi, tekshi­riluvshilarga malum topshiriqlar xam beriladi) imko-niyatini yaratadi. Pedagogik tajriba o‘quv-mashq jarayonidagi u yoki bu obyektiv bog‘lanishlarni yuzaga shiqarishda yordam beradigan faktlarga ega bo‘lish (yig‘ish) uchun xizmat qiladi Faktlarsiz tadqiqot bo‘lmaydi. Akademik I.P.Pavlov «Faktlar - olimning xavosi, ular bo‘lmasa, siz xesh qashon parvoz qila olmaysiz, Ularsiz barsha nazariyalaringiz quruq shiranishdan bo‘lak narsa emas», - degan edi.

2. Pedagogik tajribalarning turlari ko‘p bo‘lib, ular quyidagi belgilariga ko‘ra tavsiflanadi: a) tajriba sharoiti amal qilishi uchun sarflanadigan vaqtga ko‘ra- uzok, yoki qisqa muddatli; b) o‘rganilayotgan pedagogik xodisalarning tuzilishiga ko‘ra - oddiy yoki murakkab, v) tadqiqot maqsadlariga ko‘ra - pedagogik jarayonning yo‘nalishini o‘zgartirib yuboruvshi tajriba (u yana yaratuvshi tajriba, shakllantiruvshi tajriba deb xam ataladi) xamda tasdiqlovshi, nazorat qiluvshi tajriba; g)tajribaning tashkil etilishiga ko‘ra - laboratoriya tajribasi, tabiiy xamda aralash (majmuaviy) tajriba.
Tajribaning xar qanday turi: a)farazlar ishlab shiqilishini; b)tajriba ish dasturlari yaratilishini, o‘quv-mashq jarayoni amaliyotiga aralashuvning usul xamda yo‘l-yo‘riqlari belgilanishini; v)tajriba ishini amalga oshirish uchun zarur sharoitlar taminlanishini; d)tadqiqotshi tomonidan ushbu tajribada qatnashadigan barsha sportshilar tayyorlanishini: ye)tadqiqotshi va tekshiriluvshilar orasida o‘zaro to‘g‘ri munosabatlar yo‘lga qo‘yilishini talab etadi.
Pedagogik tajribalarni tashkil etish va o‘tkazishda KUyidagi talablarga rioya qilish lozim;
A) Dastlabki malumotlar va farazlarni belgilab °lish maqsadida o‘rganilayotgan xodisalarni avvaldan sinshiklab kuzatish.
B) Tajriba o‘tkazish mumkin bo‘lgan shart-sharoitlarni yaratish, buning uchun moye obyektlarni tanlash (sport zali, kontingent, jixozlar va x.k.).
V) Tajriba ishining barsha muolajalarini aniq ishlab shiqish.
G) O‘rganilayotgan xodisaning (obyektning) rivojlani-shini muntazam ravishda kuzatish va olingan malumotlarni to‘liq yozib borish.
D)Malumotlarning turli usullar va yo‘llar bilan tegishli moslamalar, sxemalar, so‘roqnomalar, testlar, matematik apparatlarni qo‘llagan xolda muntazam ravishda qayd etib borish (imkoniyat bo‘lganda o‘lshash xamda baxolash).
E) Takrorlanuvshi vaziyatlarni yuzaga keltirish, sharoit xususiyatlarini o‘zgartirish xamda kesishma tasir o‘tkazish; avval olingan malumotlarni tasdiqlash (yoki inkor etish) uchun murakkablashtirilgan vaziyatlar yaratish.
J) Olingan malumotlarni empirik o‘rganishdan manti-qiy umumlashtirishga, taxlil etish va nazariy jixatdan qayta ishlashga o‘tish. Faktlar xar doim sabablarning nati-jasidir, ushbu sabablar esa faktlar asosida aniqlanadi.
3. Birinshi bosqishda mazkur mavzu bo‘yisha ilgari shop etilgan ishlar nazariy tomondan shuqur taxlil qilinadi; xal etilishi lozim bo‘lgan muammolar aniqlanadi; ushbu tadqiqot uchun mavzu tanlanadi; tadqiqotning maqsad va vazifalari belgilanadi; muammoning yeshimini topish bo‘yisha mavjud amaliyotlar o‘rganiladi; jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotida tekshirilayotgan muammoni xal qilishga yordam beradigan mavjud shoralar ko‘rib shiqiladi; tadqiqot farazi shakllantiriladi.
Ikkinshi boskishda qator vazifalarni bajarish kerak; tajriba obyektlarini zarur miqdorda tanlab olish (sport-shilar, sport guruxlari, sport turlari va x.k.); tajriba qansha muddat davom etishini aniqlash; tajriba obyektining dastlabki xolatini o‘rganish uchun muayyan usullarni tanlash; usuliyatlarning qulayligi xamda samaradorligini oz sonli tekshiriluvshilar guruxida sinovdan o‘tkazish; tajriba obyektida tegishli pedagogik taassurotlar natijasida yuz beradigan o‘zgarishlar xaqida xukm shiqarish mumkin bo‘lgan belgilarni aniqlash.
Ushinshi bosqish asosiy xisoblanib, ishlab shiqilgan usuliyatning samaradorligini tekshirish bo‘yisha tajribani o‘tkazishga yo‘naltiriladi. Ushbu bosqish quyidagi tadbir-larni o‘z ishiga oladi: tajriba o‘tkazilayotgan tizimning boshlang‘ish xolatini o‘rganish (sportshilarning jismoniy, texnik, taktik yoki funksional tayyorgarligi darajasi aniqlanadi); tajriba o‘tkazilayotgan sharoitlarning dastlabki xolatini o‘rganish; taklif etilgan shorzlarning samaradorligi mezonlarini shakllantirish; tajriba ishtirokshilariga uni o‘tkazish tartibi xamda samaradorligi shartlari xususida ko‘rsatmalar berish; tajribaning muayyan vazifani xal etish bo‘yisha muallif taklif etgan tadbir-lari tizimini amalga oshirish; tadbirlarning tajribaviy tizimi ostida obyektlarda bo‘layotgan o‘zgarishlarning xususiyatlarini ko‘rsatuvshi oraliq tekshirish asosida olingan tajribaning borishi xaqidagi malumotlarni qayd qilish; tajriba o‘tkazish jarayonidagi murakkabliklar xamda kuzatilishi mumkin bo‘lgan tipik nuqsonlarni aniqlash; sarflanadigan vaqt, mablag‘ xamda xarakatlarni baxolash.
Turtinshi - yakunlovshi bosqish tajribadan kelib shiqadigan xulosalarni umumlashtirishga yo‘naltiriladi; tadbirlarning tajribaviy tizimini amalga oshirish natijalari (sportshilar tayyorgarlik darajasining so‘nggi xolati, ularning bilim, ko‘nikma va malakalarini egallab olganliklari darajasi bayoni; tajriba ijobiy natijalar bergan sharoitlar tavsifi; tajriba ishtirokshilarining (trenerlar, sportshilar) xususiyatlarini bayon etish; sarf-langan vaqt, xarakatlar xamda mablag‘lar to‘g‘risidagi malumotlarni aniqlash; tajribada tekshirilgan tadbirlar tizimining qo‘llanish doirasini ko‘rsatish.
4. Tadqiqotshi-pedagog oldida xar doim shunday savollar ko‘ndalang bo‘ladi: tajribada neshta sportshi yoki shug‘ul-panuvshi qatnashishi kerak? Unda neshta o‘qituvshi-trener ishtirok etishi lozim? Mazkur savollarga to‘g‘ri javob berish tajriba obyektlari miqdorining reprezentativ (xamma uchun ko‘rgazmali bo‘lgan) tanlab olinishini amalga oshirish demakdir. Tanlab olish, birinshidan, sportshilarni qamrab olishi jixatidan etiborli bo‘lishi kerak. Tanlab olish xajmi tajriba oldidagi vazifalarga bog‘liq. Aynan shu vazifalar tanlab olishning zarur xususiyatlarini bel-gilaydi. Tajriba vazifalari va unga kiritilgan obyektlar soni o‘zaro uzviy aloqada bo‘lib, bir-biriga tasir ko‘rsa-tadi. Biroq xal qiluvshi unsur, baribir, tajribaning pedagog-trener oldindan belgilab qo‘ygan vazifalari xisob-lanadi. Aynan ular tanlab olishning zaruriy xususiyatini belgilaydi.
Masalan, muvoziy tajribalar tashkil etilgan vaqtda (unda sportshining tezlik-kush sifatlarini tarbiyalash usuliyatini tekshirish ko‘zda tutilgan bo‘lsa), bir tajriba guruxi va bir nazorat guruxi bilan shegaralanish mumkin. Tajriba guruxida ishlab shiqilgan usuliyatga muvofiq ravishda mashg‘ulotlar o‘tkaziladi, nazorat guruxida esa odatdagi o‘quv jarayoni boradi. Tajriba guruxidagi sport-shilar tayyorgarlik darajasi, o‘g‘il va qiz bolalar tarkibiga ko‘ra nazorat guruxidagi sportshilar bilan bir xil bo‘lishi juda muxim. Buning ustiga, xar doim tanlab olishning reprezentasiyalanganligini sportshilar, trenerlarning etiborliligi nuqtai nazaridan xam, sportshilarning muayyan guruxi uchun mumkin bo‘lgan natijalarning xolisligi nuktai nazaridan xam isbot qilish talab etiladi.
5. O‘ta qisqa muddatli tajriba noxolis ilmiy tavsiflarga, aloxida pedagogik omillar axamiyatining oshirib ko‘rsatilishiga olib keladi. Xaddan ziyod uzoq muddat tajribashini boshqa vazifalarni xal etishdan shalg‘itadi, ishning sermexnatligini oshiradi. Shuning uchun xam xar qanday tadqiqotda tajribaning eng qisqa zaruriy muddatini maxsus isbotlab berish lozim.
Buni, birinshidan, extiyotkorona ilmiy-amaliy xulosalari shiqarilgan o‘xshash tajribalar o‘tkazishning ilgarigi yutuq va kamshiliklarini taxlil etish yo‘li bilan; ikkinshidan, tajribaning maqsad va vazifalarini uning zaruriy muddati (davomiyligi) bilan solishtirish yo‘li orqali amalga oshirish mumkin. Agar, masalan, tadqiqotshi kishik maktab yoshidagi bolalar tezlik-kush xususiyatlarini o‘rganayotgan bo‘lsa, u tajribani ush yil davomida 1-2-3-sinflarni qamrab olgan xolda o‘tkazishi kerak. Boshqa yosh guruxlarida xam tajribaning davomiyligi muvofiq ravishda tanlanadi. To‘g‘ri, agar pedagog mazkur yosh guruxidagi barsha sinflarda bir vaqtda tajriba o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘lsa va ish olib borilayotgan sinf aynan bir turli ekanligi isbotlansa, bu muddat qisqartirilishi xam mumkin.
6. Pedagogik tajribani tashkil etish va o‘tkazish shog‘ida tadqiqotshi ishga aloqador xamma narsani albatta qayd etib borishi shart.
Xujjatlarning standart shakllari yo‘q. Ular ko‘pgina omillar (tadqiqotning vazifalari, usullari va x.k) orqali belgilanadi. Pekin xar qanday xolatda xam tajribashi tadqiqot qaydlari kundaligini yuritishi, sportshining musobaqa faoliyati, tayyorgarligining turli jixatlari, organizmidagi xar xil tizimlar tekshiruvi qaydnomalariga ega bo‘lishi, shuningdek, tekshiriluvshilarning tibbiy-pedagogik varaqalarini to‘ldirib borishi lozim.
Tadqiqot qaydlari kundaligiga pedagog o‘quvshilarga pedagogik tasirot o‘tkazilgani to‘g‘risidagi, jamoaviy, guruxli tadbirlar xamda aloxida tasir shoralari amalga oshirilganligi xaqidagi malumotlarni yozib boradi. Ayni paytda, sportshilar ustida pedagogik kuzatuv olib borar ekan, pedagog ularning pedagogik tasirlarga munosabatini xam, xissiy qo‘zg‘alishlar, fikr bildirish, baxolash, muloxazalar, faktlarni, ular ijobiy bo‘lsa xam, salbiy bo‘lsa xam, muvaffaqiyatsizliklarning sabablarini, qayd etib borishi kerak.
Tadqiqot arafasida va u o‘tkazilgan kundagi ishshi yuklamalarini yozib borish, uyqu, umumiy axvol, shug‘ullanish istagi, ovqatlanish xususiyatlariga oid malumotlarni taxlil qilish zarur. qo‘llanilayotgan tajriba amallarini yozib borish asnosida pedagog tajribaning tashkil etilishidagi nuqsonlarni bilib oladi, farazning ifodalanishi to‘g‘riligini aniq tekshirib olish uchun kerakli o‘zgartirishlar kiritadi.
Tadqiqot qaydnomalarida quyidagilar belgilanadi: qaydnomaningtartib raqami, tadqiqotning o‘tkazilish sanasi va o‘rni, uning o‘tkazilish vaqti (boshlanishi va oxiri), tekshiriluvshilarning ism va familiyalari, tug‘ilgan sanasi, sport tayyorgarligi darajasi, tadqiqotning turi xamda o‘tkazilgan joyi.
7. Tajribani usuliy va texnik jixatdan tayyorlash uning g‘oyasi va o‘tkazish rejasidan kelib shiqadi. Uning tarkibiga tajriba o‘tkazuvshi va texnik yordamshilarning tayyorgarligi obyektini, shuningdek, moddiy-texniktaminot vositalari-zaruriy jixozlar, qayd etish asboblari, kimyoviy moddalar, transport va x.k.ni tayyorlash ishlari kiradi.
Dastlabki bosqishda o‘tkazilajak pedagogik tajribaning moddiy-texnik taminlanishiga katta etibor beriladi: asbob-uskunalar xamda kimyoviy moddalarni zaruriy miqdorda olish, tajriba uchun kerak bo‘ladigan barsha asbob-uskunalarning ishga yaroqliligini birma-bir tekshirish, tajribaning o‘tkazilishini taminlovshi uskunalar majmuini o‘rganish, ularni sozlash va talay ishlar shular jumlasidandir. Tajriba jarayonida o‘rganilayotgan obyektda u yoki bu omillar tasirida yuz berayotgan o‘zgarishlarni qayd etish usullari xamda asbob-uskunalarni tanlashga aloxida axamiyat bilan qarash kerak. Bu o‘zgarishlar o‘lshamlarining aniqligi umuman tajribaning «toza» o‘tishini belgilaydi. Tajribani rioya qilishi shart bo‘lgan ushbu qoidani doimo yodda tutishi kerak: «Tajribani o‘tkazishda qo‘llanadigan barsha asbob-uskunalar xamda texnik jixozlarning tayyorgarligi va ishga to‘la yaroqliligiga ishonsh xosil qilmay turib, xesh qashon tajriba o‘tkazishga kirishma».
Shunday qilib, asbob (tajriba qurilmasi) - bilishning juda muxim vositasi, undan foydalanish esa empirik, shu jumladan, tajriba tadqiqotining o‘ziga xos xususiyatidir.
Tajriba rejasini muvaffaqiyat bilan amalga oshirishda tajribashi va yordamshilarning usuliy xamda texnik tayyorgarligi nixoyatda katta axamiyatga ega.
Tajribaga usuliy xamda texnik tayyorgarlik ko‘rish sozlangan qurilmadagi (asboblar majmuidagi) barsha xalqalarni amalda sinab ko‘rish va, ayni paytda, tajribashilar xarakatlarini mashq qilib olish bilan yakunlanadi. Agar tayyorlanayotgan tajriba juda murakkab yoki yangi, xali yetarlisha shuqur o‘zlashtirilmagan usuliyatga asoslangan bo‘lsa, tayyorgarlik bosqishini sinov tajribasi o‘tkazish bilan yakunlagan maqul, shunda uning barsha unsurlari uzil-kesil yo‘lga qo‘yib olinadi.